Οδηγίες για τη διδασκαλία της Ιστορίας Β' τάξης Ημερήσιου και Εσπερινού ΓΕΛ για το σχολικό έτος 2020-2021

Η διδακτέα ύλη του μαθήματος της Ιστορίας Β΄ Τάξης του Ημερήσιου και Εσπερινού Γενικού Λυκείου ορίζεται με βάση το σχολικό εγχειρίδιο των Ι. Δημητρούκα, Θ. Ιωάννου, Κ. Μπαρούτα, Ιστορία του Μεσαιωνικού και του Νεότερου Κόσμου 565-1815, ΙΤΥΕ «ΔΙΟΦΑΝΤΟΣ».

Ο/Η διδάσκων/-ουσα παρουσιάζει αναλυτικά τα προς εξέταση φαινόμενα και έχει ακόμα τη δυνατότητα να παρουσιάσει με συνοπτικό τρόπο ιστορικά φαινόμενα από την ύλη που δεν εξετάζεται, για να καλύψει ενδεχόμενα κενά της γνώσης, ώστε οι μαθητές και οι μαθήτριες να κατανοούν την ιστορική συνέχεια.

Καλό είναι από την αρχή της σχολικής χρονιάς να γίνει προγραμματισμός για τη διδασκαλία των εξεταζόμενων ενοτήτων και συνιστάται συνεργασία των διδασκόντων το μάθημα στην ίδια σχολική μονάδα, με σκοπό την επιτυχή διαχείριση της ύλης και την αποτελεσματικότητα στη διδασκαλία της.

Η διδασκαλία του μαθήματος της Ιστορίας δεν αποκλείει την αφήγηση, δεν μπορεί όμως να περιορίζεται μόνο σε αυτή, απαραίτητο είναι να εφαρμόζονται και άλλες διδακτικές μέθοδοι, όπως ο κατευθυνόμενος διάλογος, η διερεύνηση, η ομαδοσυνεργατική. Η διερευνητική μέθοδος, που μπορεί να επιτευχθεί ατομικά ή και σε ομάδες, όχι μόνο επικυρώνει στη σκέψη των μαθητών και των μαθητριών τη λειτουργία της Ιστορίας ως επιστήμης, αλλά και τους οδηγεί σε προσωπική επαφή με τα τεκμήρια του γνωστικού αντικειμένου, δηλαδή τις πηγές. Οι μαθητές και οι μαθήτριες, παράλληλα με τη διδασκαλία της ύλης, πρέπει να ασκηθούν στην επεξεργασία ιστορικών πληροφοριών που αντλούν από τα παραθέματα (τα αποσπάσματα κειμένων, τις εικόνες, τους πίνακες, τους χάρτες κ.ά.) του σχολικού εγχειριδίου ή από συμπληρωματικό υλικό, που παρέχει ο/η διδάσκων/-ουσα φωτοτυπημένο ή ψηφιοποιημένο και το οποίο λειτουργεί εν είδει ιστορικής πηγής.

Η αξιοποίηση των πηγών από τους μαθητές και τις μαθήτριες της Β΄ Λυκείου

Οι μαθητές και οι μαθήτριες καλούνται αφενός να κατανοήσουν τον ρόλο των ιστορικών πηγών και αφετέρου να αποκτήσουν τις πρώτες, απαραίτητες, γνώσεις και δεξιότητες για την αξιοποίησή τους.

Η προσέγγιση του παρελθόντος με τη χρήση των πηγών αποτελεί ενδιαφέρουσα και δημιουργική διαδικασία που μεταβάλλει τον μαθητή σε ερευνητή.

Οι μαθητές και οι μαθήτριες έχουν τη δυνατότητα να θέσουν τα ερωτήματά τους και να αξιοποιήσουν κατάλληλα τα κατάλοιπα του παρελθόντος αναδεικνύοντας το ανεπεξέργαστο υλικό, που αναφέρεται στο παρελθόν, σε «πηγή» παροχής ιστορικών πληροφοριών. 

Είναι προφανές ότι κάθε «ιστορική πηγή» έχει τα δικά της χαρακτηριστικά γνωρίσματα και υπηρετεί διαφορετικούς στόχους: άλλες είναι υλικά κατάλοιπα μιας εποχής και άλλες κείμενα που συντάχθηκαν για υπηρετήσουν συγκεκριμένους στόχους. Από τα κείμενα, άλλα έχουν συνταχθεί σε λόγο αφηγηματικό, άλλα περιγραφικό και άλλα σε δοκιμιακό λόγο, εμπλουτισμένο με επιχειρήματα, ενώ άλλα είναι λογοτεχνικά κείμενα.

Ενδεικτικά, στις πηγές μπορεί να γίνεται η ακόλουθη επεξεργασία:

Κατανόηση του περιεχομένου. Αυτή επιτυγχάνεται με την κριτική προσέγγιση των πληροφοριών που παρέχουν τα κείμενα - πηγές. Οι μαθητές και οι μαθήτριες, δηλαδή, αναλύουν και κατανοούν το περιεχόμενό τους. Επισημαίνουν, εκτός από το κειμενικό είδος και τον σκοπό για τον οποίο δημιουργήθηκαν, και άλλα στοιχεία του περιεχομένου, όπως τον υποκειμενισμό του συγγραφέα, ενδεχόμενες παραποιήσεις της πραγματικότητας, που μπορεί να οφείλονται σε φανατισμό ή ιδεολογική προκατάληψη, την επιλεκτικότητα ή εσκεμμένη απόκρυψη πληροφοριών, τα ακούσια και εκούσια ψεύδη. Απώτερος στόχος είναι η επισήμανση και η ανάδειξη των πληροφοριών που παρέχουν οι πηγές.

Χαρακτηριστικά ερωτήματα που θα μπορούσαν να τεθούν είναι τα ακόλουθα:

• Ποιο είναι το θέμα του κειμένου;
• Ποιες είναι οι απόψεις του συγγραφέα σχετικά με το θέμα;
• Για ποιο λόγο συντάχθηκε το κείμενο;
• Με ποια επιχειρήματα ή τεκμήρια ο συντάκτης του κειμένου στηρίζειτις απόψεις του;
• Ο συγγραφέας προβάλλει κάποια γεγονότα και πρόσωπα και κάποια άλλα αποσιωπά; και για ποιους λόγους;
• Μπορούν να συνδυαστούν οι πληροφορίες της πηγής με τις γνώσεις που έχετε;

Ένταξη στα ιστορικά συμφραζόμενα. Αυτή επιτυγχάνεται με την ένταξη των πηγών στον χώρο και τον χρόνο, με την αναγνώριση της εποχής καιτου ιστορικού περίγυρου, στο πλαίσιο του οποίου δημιουργήθηκαν. Τα τεκμήρια είναι αποσπασματικά και ξεκομμένα από την εποχή τους, γι’ αυτό είναι απαραίτητο να ενταχθούν σε ιστορικό-κοινωνικό πλαίσιο για να αποκτήσουν υπόσταση. Έτσι δίνεται η δυνατότητα να συνδυαστούν οι πληροφορίες των πηγών με τις υπάρχουσες γνώσεις. Ερωτήσεις που μπορεί να τεθούν στους μαθητές και τις μαθήτριες είναι οι ακόλουθες:

• Πού και πότε συντάχθηκε το κείμενο;
• Ποιοι λόγοι οδήγησαν στη δημιουργία του;
• Οι πληροφορίες, που σας παρέχει, είναι περισσότερες ή πιο συγκεκριμένες από τις ιστορικές σας γνώσεις;

Διασταύρωση των πληροφοριών. Η «αλήθεια» των πληροφοριών που παρέχουν οι πηγές επικυρώνεται με τη σύγκρισή τους μέσω άλλων πηγών. Η ύπαρξη μίας μόνο πληροφορίας αποτελεί επισφαλές τεκμήριο για την ανάπλαση του παρελθόντος. Η διασταύρωση των πληροφοριών μιας πηγής με τις πληροφορίες μιας άλλης αξιολογεί την εγκυρότητα, την αξιοπιστία της ή και το αντίθετο.

Σπουδαιότητα των πηγών. Τελική επιδίωξη της αξιοποίησης των πηγών είναι η επισήμανση των ορίων τους, δηλαδή της σημασίας και του ενδιαφέροντος που έχουν οι παρεχόμενες απ’ αυτές πληροφορίες.

Η προαναφερόμενη μέθοδος προσέγγισης και αξιοποίησης των πηγών έχει ως τελικό στόχο τη σύνθεση έγκυρων πληροφοριών και στη συνέχεια την παραγωγή, ουσιαστικού, ιστορικού λόγου.

Πρόσθετες απαραίτητες γνώσεις για την επεξεργασία των πηγών

Με τον όρο πηγές της Ιστορίας προσδιορίζουμε γενικότερα οτιδήποτε θα ήταν δυνατό να μας δώσει πληροφορίες για το παρελθόν. Αν λάβουμε, ωστόσο, υπόψη μας την απόσταση, χρονική και πολιτισμική, η οποία μας χωρίζει από την εποχή που εξετάζουμε, μπορούμε εξ αρχής να επισημάνουμε τη δυσκολία που ενέχει ο προσδιορισμός του υλικού, το οποίο θεωρείται «ιστορική πηγή». Είναι βέβαιο ότι οι πληροφορίες που έχουν φθάσει μέχρι τις ημέρες μας για οποιαδήποτε εποχή είναι περιορισμένες, αποσπασματικές και εν μέρει φορτισμένες από την παρέμβαση των ανθρώπων που συνετέλεσαν εκούσια ή ακούσια στη διατήρησή τους.

Πολλοί μελετητές της Ιστορίας προσδιορίζουν την έννοια της ιστορικής πηγής χρησιμοποιώντας τον όρο τεκμήριο, όρος ο οποίος, όμως, προϋποθέτει τη διαδικασία της κριτικής προσέγγισής της. Το τεκμήριο υφίσταται ύστερα από αναζήτηση και επιλογή. Είναι αναγκαίο να προσδιοριστεί από τον μελετητή τι θεωρεί κάθε φορά ως τεκμήριο και τι απορρίπτει από το ανεπεξέργαστο σύνολο των πληροφοριών που διαθέτει.

Ειδικότερες δραστηριότητες που προτείνονται για την επεξεργασία των πηγών.

Σημαντικό είναι να αποφεύγεται είτε η απλή παράθεση πληροφοριών είτε μόνο ο συνδυασμός τους. Η οικείωση με την ιστορική μεθοδολογία προϋποθέτει από τον ερευνητή / μαθητή ορισμένων στοιχείων που αφορούν στην αξιοπιστία και το είδος του κειμένου - πηγής, η επίγνωση δηλαδή της «ιστορικότητας» της πηγής.

Θεμελιώδης στόχος είναι η διάκριση των ιστορικών πηγών από το απλό πληροφοριακό υλικό και αυτό επιτυγχάνεται μέσω 

α) της ένταξης της πηγής σε συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο, 

β) της διερεύνησης των συνθηκών δημιουργίας της, 

γ) της κατανόησης του ρόλου της μαρτυρίας και της κατάταξής της (πρωτογενής / δευτερογενής πηγή, είδος / τύπος πηγής), 

δ) της αξιολόγησής της (π.χ. ο βαθμός αντιπροσωπευτικότητάς της σε σχέση με την εποχή της ή η επιρροή της στην κοινωνία για την οποία δημιουργήθηκε).

Για τους παραπάνω λόγους προτείνουμε ο/η διδάσκων/-ουσα να επισημαίνει στους μαθητές και στις μαθήτριες απαραίτητες εισαγωγικές πληροφορίες για κάθε παράθεμα, όπως να εντάσσει κάθε πηγή σε ιστορικό πλαίσιο, να επισημαίνει βασικά γνωρίσματά της σε σχέση με τον χρόνο και τον τόπο παραγωγής της, να κατανοεί πλήρως το περιεχόμενό της αλλά και να γνωρίζει τον δημιουργό και τον σκοπό της δημιουργίας της. Κατ’ αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνεται μια κατηγοριοποίηση-αξιολόγηση της πηγής, η οποία βοηθάει στην περαιτέρω επεξεργασία της. Η παραπάνω δραστηριότητα επιτρέπει την άμεση συμμετοχή των μαθητών και των μαθητριών σε διαδικασίες διερεύνησης και οικοδόμησης της ιστορικής γνώσης, τους εξοικειώνει με την ιστορική έρευνα.

Προτείνουμε, ακόμη, την παράλληλη διδακτική αξιοποίηση του ψηφιακού υλικού των Μαθησιακών Αντικειμένων (ΜΑ) του “Φωτόδεντρου”, τα οποία αναφέρονται στη θεματική ενότητα του Μεσαίωνα και των Νεότερων Χρόνων. Η διαδικτυακή εφαρμογή τους επιτρέπει την αξιοποίηση της μεθόδου επεξεργασίας πηγών τόσο στην ερευνητική διαδικασία όσο στην τεκμηρίωση ιστορικών ζητημάτων. Τα ΜΑ του “Φωτόδεντρου” μπορούν να λειτουργήσουν ως δείγματα ιστορικής εργασίας για την επεξεργασία και άλλου ψηφιοποιημένου υλικού, που μπορεί να δημιουργεί ο/η διδάσκων/-ουσα.

Αναλυτικά διδάσκονται οι ακόλουθες ενότητες και υποενότητες από το σχολικό εγχειρίδιο των Ι. Δημητρούκα, Θ. Ιωάννου, Κ. Μπαρούτα, Ιστορία του Μεσαιωνικού και του Νεότερου Κόσμου 565-1815, ΙΤΕΥ-«ΔΙΟΦΑΝΤΟΣ», Αθήνα 2015.

Κεφάλαιο 1. Από το θάνατο του Ιουστινιανού ως την αποκατάσταση των εικόνων και τη συνθήκη του Βερντέν (565-843) 

Αναλυτική παρουσίαση: 

1α. Εξωτερικά προβλήματα σσ. 9-10, 

2β. Εσωτερική αναδιοργάνωση σσ. 12-13, 

2γ. Εξελληνισμός του κράτους σ. 14, 

3. Η εμφάνιση του Ισλάμ σσ. 14-15, 

4. Οι αραβικές κατακτήσεις και οι συνέπειές τους από: «Οι αραβικές κατακτήσεις έθεσαν τέρμα ... μικρασιατικών πληθυσμών» σ. 17-18, 

5. Η Εικονομαχία σσ. 19-21, 

6β. Στρατιωτικοποίηση και εποικισμοί σσ. 22-23, 

7α. Σκλαβηνίες σ. 24, 

8. Το Φραγκικό Κράτος υπό τις δυναστείες των Μεροβιγγείων και των Καρολιδών σσ. 26-29. 

Κεφάλαιο 2. Η εποχή της ακμής: Από τον τερματισμό της Εικονομαχίας ως το Σχίσμα των Δύο Εκκλησιών (843-1054)

Αναλυτική παρουσίαση:

1α. Ο εκχριστιανισμός των Σλάβων σ. 32, 

1β. Ο ανταγωνισμός μεταξύ των δύο Εκκλησιών και το Πρώτο Σχίσμα σ. 33, 

3. Κοινωνία σσ. 36-37, 

4. Διοίκηση και νομοθεσία σσ. 38-40, 

5α. Η βυζαντινή διπλωματία σ. 41, 

5ε. Η βυζαντινή πολιτική στην Ιταλία και η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Γερμανικού Έθνους σσ. 44-45, 

5στ. Το Σχίσμα μεταξύ των δύο Εκκλησιών σσ. 45-46, 

5ζ. Οι σχέσεις με τις ιταλικές ναυτικές πόλεις σ. 46, 

7. Οικονομία και κοινωνία στη Δυτική Ευρώπη. Το σύστημα της φεουδαρχίας σσ. 48-49.

Κεφάλαιο 3. Από το Σχίσμα των Δύο Εκκλησιών ως την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους (1054- 1204)

Αναλυτική παρουσίαση: 

2. Η εσωτερική πολιτική των Κομνηνών (1081-1185) σ. 53-54, 

5. Οικονομικές μεταβολές στη Δυτική Ευρώπη σσ. 59-61, 

7α. Οι αιτίες σ. 65, 

7δ. Η Τέταρτη Σταυροφορία σσ. 67-68, 

7ε. Η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους σσ. 68-69. 

Κεφάλαιο 4. Η λατινοκρατία και η παλαιολόγεια εποχή (1204-1453). Ο Ύστερος Μεσαίωνας στη Δύση

Αναλυτική παρουσίαση: 

2. Τα Ελληνικά κράτη: Τραπεζούς, Ήπειρος, Νίκαια σσ. 74-75, 

4β. Ο εμφύλιος πόλεμος καιτα αστικά κινήματα σσ. 79-81, σ. 83-84, 

6. Οι Οθωμανοί και η ραγδαία προέλασή τους σσ. 83-85 , 

7. Η άλωση της Κωνσταντινούπολης σσ. 85-87, 

8γ. Η κρίση της φεουδαρχίας σσ. 88-89 , 

8δ. Η συγκρότηση κρατών και η αιχμαλωσία της Αβινιόν σσ. 89-90.

Κεφάλαιο 6. Από την άλωση της Κωνσταντινούπολης και τις Ανακαλύψεις των Νέων Χωρών ως τη συνθήκη της Βεστφαλίας (1453-1648)

Αναλυτική παρουσίαση: 

2. Αναγέννηση και Ανθρωπισμός σσ. 115-119, 

3α. Προς αναζήτηση νέων δρόμων σ. 120, 

3β. Οι πρόοδοι στη ναυσιπλοΐα σ. 121, 

3γ. Οι Ευρωπαίοι ανακαλύπτουν τον κόσμο σσ. 121-122, 

3ε. Η Ευρώπη μετά τις Ανακαλύψεις, σσ. 124-127, 

4α. Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία σε κρίση σ. 127, 

4β. Η Μεταρρύθμιση του Λουθήρου σσ. 128-129,
4δ. Η Αντιμεταρρύθμιση σ. 131, 

4ε. Οι συνέπειες της Μεταρρύθμισης σσ. 131-132, 

5α. Η επέκταση των Οθωμανών στην Ανατολική Ευρώπη και στη Μεσόγειο σσ. 133-137.

Κεφάλαιο 7. Από τη Συνθήκη της Βεστφαλίας (1648) έως το Συνέδριο της Βιέννης (1815)
Αναλυτική παρουσίαση: 

1. Ο Διαφωτισμός, σσ. 160-166, 

2. Οικονομικές εξελίξεις: Οι απαρχές της βιομηχανικής επανάστασης, οι οικονομικές θεωρίες σσ. 167-169, 

3γ. Η γέννηση ενός νέου κράτους σ. 172, 

3δ. Οι συνέπειες σσ. 172-173, 

4α. Η Γαλλία σε κρίση σσ. 174-175, 

4β. Η έκρηξη της Επανάστασης (1789) σσ. 175-176, 

4γ. Η συνταγματική μοναρχία σσ. 176-177,
4δ. Η πορεία προς τη Δημοκρατία και η ριζοσπαστική Επανάσταση σσ. 177-179, 

4ζ. Ο χαρακτήρας και το έργο της επανάστασης σσ. 180-181.

Οδηγίες για τη διδασκαλία των μαθημάτων της Ελληνικής Γλώσσας, της Ιστορίας, των Λατινικών και της Φιλοσοφίας Ημερησίου και Εσπερινού Γενικού Λυκείου για το σχολικό έτος 2020-2021