Ενδεικτική διδακτική πρόταση του ΙΕΠ στα Λατινικά Ο.Π. Ανθρωπιστικών Σπουδών Β' τάξης Ημερήσιου και Εσπερινού ΓΕΛ - 4ο Κείμενο

4ο κείμενο σχολικού βιβλίου

ΤΑ ΗΘΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΡΩΜΑΙΩΝ

Το κείμενο που ακολουθεί προέρχεται από τον Ρωμαίο ιστορικό Γάιο Σαλλούστιο Κρίσπο (86-35 π.Χ.). Ο Σαλλούστιος παρουσιάζει εδώ μια εξιδανικευμένη εικόνα των ηθών της αρχαίας Ρώμης μέχρι το 146 π.Χ. Τη χρονολογία αυτή, κατά την οποία οι συμπατριώτες του κατέλαβαν και κατέστρεψαν την Καρχηδόνα, τη θεωρεί σημαδιακή και υποστηρίζει ότι αμέσως μετά άρχισε στη Ρώμη ένα ασταμάτητο κατρακύλημα των ηθών. Η αντίληψη αυτή για τον «χαμένο παράδεισο» των πρώτων αιώνων της Ρώμης διαποτίζει τη ρωμαϊκή ιστορική σκέψη.

Apud antīquos Rōmānos concordia maxima sed avaritia minima erat. Rōmāni in suppliciis deōrum magnifici sed domi parci erant. Iustitiā inter se certābant et patriam curābant. In bello pericula audaciā propulsābant et beneficiis amicitias parābant. Delecti consultābant patriae; eis corpus ex annis infirmum sed ingenium propter sapientiam validum erat.

Διδακτικοί στόχοι

• Να εξοικειωθούν οι μαθητές/ριες με την ερμηνευτική και κειμενοκεντρική προσέγγιση των διδακτικών ενοτήτων, ώστε να κατευθύνονται στην επισήμανση των κομβικών σημείων του κειμένου, μέσω της πολυεπίπεδης επεξεργασίας του (Λεξιλόγιο – Γραμματική – Σύνταξη)
• Να αναγνωρίζουν τα γραμματικά και τα συντακτικά φαινόμενα, εργαζόμενοι συγκριτικά, με βάση τις γνώσεις που έχουν ήδη αποκτήσει
• Να εκτιμήσουν τη διαχρονική παρουσία της λατινικής γλώσσας, συσχετίζοντας ετυμολογικά και σημασιολογικά το λατινικό λεξιλόγιο με αυτό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, της νεοελληνικής γλώσσας και των ευρωπαϊκών γλωσσών
• Αξιοποιώντας κριτικά τις πληροφορίες του εισαγωγικού σημειώματος, να γνωρίσουν πλευρές του ρωμαϊκού κόσμου ως μέρος του πολιτισμικού πλαισίου που γέννησε τα έργα των Λατίνων συγγραφέων και ποιητών.

Διδακτικές πρακτικές
Οι εφαρμοζόμενες διδακτικές πρακτικές που υιοθετούνται είναι ενδεικτικά οι ακόλουθες:

• Ερμηνευτική μέθοδος
• Κειμενοκεντρική μέθοδος
• Διερευνητική - ανακαλυπτική μάθηση
• Αξιοποίηση Ψηφιακών Μέσων ( ΨΜ).

Προτεινόμενος χρόνος διδασκαλίας: 3 διδακτικές ώρες

Προσδοκώμενα μαθησιακά αποτελέσματα
Με την ολοκλήρωση της μαθησιακής διαδικασίας οι μαθητές/ριες πρέπει να είναι σε θέση:

• Να κατανοούν ολιστικά το περιεχόμενο του κειμένου και να οδηγούνται στη μετάφρασή του, μέσα από τη διαδικασία λειτουργικής αξιοποίησης του λεξιλογίου που δίνεται, και της μελέτης της συντακτικής δομής, με τη βοήθεια των βιβλίων αναφοράς (Γραμματική, Συντακτικό) και των συγκρίσεων με την νεοελληνική και αρχαιοελληνική γλώσσα.
• Να οδηγούνται, με αφετηρία την προϋπάρχουσα γνώση και μέσα από εμπλουτισμένη εισήγηση του διδάσκοντος, στην κριτική μελέτη του υποστηρικτικού υλικού της συγκεκριμένης ενότητας του βιβλίου και στην εκμάθηση των νέων γραμματικών φαινομένων (π.χ. σύγκριση και κατηγοριοποίηση των λέξεων ανά γένος, κλίση των δευτερόκλιτων ουσιαστικών ουδέτερου γένους, οριστική του παρατατικού των ρημάτων α΄ και β΄ συζυγίας στην ενεργητική φωνή, και κλίση της αντωνυμίας is, ea, id).
• Να κατανοούν λατινικές φράσεις που χρησιμοποιούνται στη σημερινή επικοινωνία, και να συσχετίζουν το λεξιλόγιο του κειμένου με το αντίστοιχο της Αρχαίας ή Νέας Ελληνικής ή/και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών.
• Να αλληλεπιδρούν στη μαθησιακή διεργασία, συνεργαζόμενοι αλλά και αυτενεργώντας κατά τη διαδικασία σχεδιασμού / οργάνωσης ομάδων και εκπόνησης ομαδικών δραστηριοτήτων.
• Να γνωρίζουν βασικές πτυχές της ρωμαϊκής πολιτικής ζωής και της ρωμαϊκής σκέψης γενικότερα, που απαντούν με έμφαση στους Ρωμαίους ιστοριογράφους και να επεξεργάζονται κριτικά τα στοιχεία που εντοπίζουν, κατά τη μελέτη του υλικού τους.
• Να διακρίνουν – μέσα από την αναζήτηση, εύρεση και κριτική προσέγγιση έντυπων ή/και ηλεκτρονικών πηγών – βασικά στοιχεία του ρωμαϊκού πολιτισμού (ενδεικτικά θέματα: τα ήθη στην αρχαία Ρώμη, ο ιστορικός Σαλλούστιος, οι Καρχηδονιακοί Πόλεμοι και η καταστροφή της Καρχηδόνας).

ΠΟΡΕΙΑ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ

1η διδακτική ώρα – διαγραμματική παρουσίαση του κειμένου, διερεύνηση γραμματικών και συντακτικών φαινομένων

Αφόρμηση

Είναι καλό η διδασκαλία να ξεκινήσει με μια αφόρμηση που να σχετίζεται με το θέμα του κειμένου και βασικά πρόσωπα ή γεγονότα που αναφέρονται σε αυτό. Μπορεί να σχετίζεται με το ιστορικό παρελθόν ή να το συνδέει με το παρόν (π.χ. ένα κοινωνικό ή πολιτικό θέμα / πρόβλημα, κοινό στην αρχαιότητα και τη σύγχρονη εποχή, η επιβίωση ενός ιστορικού γεγονότος ή μυθολογικού μοτίβου στη μεσαιωνική ή τη νεότερη και σύγχρονη Τέχνη).

Ο/Η διδάσκων/ουσα διαβάζει στους/στις μαθητές/ριες το κείμενο "Τι ήταν αυτοί οι Ρωμαίοι; 1.1. Τι δεν κατάλαβε ο Αστερίξ", ιδιαίτερα, το απόσπασμα "Οι Ρωμαίοι τηρούσαν ευλαβικά….απάντηση".

Γλωσσική εξομάλυνση και μεταφραστική προσέγγιση του κειμένου

Για την προσέγγιση της δομής του κειμένου προτείνεται η κατά κώλα επεξεργασία του κειμένου. Το κείμενο δηλαδή χωρίζεται σε συντακτικές ενότητες, με βάση ρηματικούς τύπους ως φορείς ενεργειών. Με τη χρήση ερωτήσεων (ποιος, τι / ποιον, πού, πότε, γιατί κ.λπ.) αναδεικνύονται οι βασικοί όροι της πρότασης και οι προσδιορισμοί τους. Κατὰ κῶλα επεξεργασία του κειμένου In bello pericula audaciā propulsabant et beneficiis amicitia parabant (ενδεικτικά).

et 

ποιοι; [Romani] 

τι; pericula

με τι μέσο; audaciā

ποιοι; [Romani]

τι; amicitiam

με τι μέσο; beneficiis

Παρουσίαση νέων γραμματικών και συντακτικών φαινομένων

Προτείνεται, όσο αυτό είναι δυνατό, η παρουσίαση των νέων γραμματικών και συντακτικών φαινομένων να γίνεται όχι αυτόνομα, αλλά με αφόρμηση το κείμενο, δηλαδή οι μαθητές/ριες να οδηγούνται σε συμπεράσματα μέσα από την παρατήρηση ή/και τη σύγκριση με ήδη προϋπάρχουσα γνώση (είτε για τη λατινική γλώσσα είτε και για άλλες, π.χ. Αρχαία Ελληνική, Νεοελληνική, σύγχρονες ευρωπαϊκές γλώσσες). Αυτό προϋποθέτει βέβαια ότι στη φάση αυτή η παρουσίαση των γραμματικοσυντακτικών φαινομένων δεν θα είναι εξαντλητική, κάτι που μπορεί να ακολουθήσει μετά την ολοκλήρωση της επεξεργασίας του κειμένου. Ενδεικτικά:

α. Οι μαθητές/ριες κατευθύνονται από τον εκπαιδευτικό, με τη βοήθεια και των στοιχείων της εισαγωγής («χαμένος παράδεισος» των πρώτων ρωμαϊκών χρόνων), στον προσδιορισμό της χρονικής βαθμίδας στην οποία αναφέρεται ο Σαλλούστιος, σε σχέση με την εποχή που γράφει (παρελθόν). Καλούνται στη συνέχεια οι μαθητές/ριες να εντοπίσουν τους ρηματικούς τύπους που αποδίδουν το παρελθόν και να τους επεξεργαστούν μορφολογικά (κατάληξη κ.λπ.).

β. Με αφορμή τον τύπο propulsabant ο/η διδάσκων/ουσα καλεί τους/τις μαθητές/ριες να σχηματίσουν τον αντίστοιχο τύπο στην οριστική του ενεστώτα (την οποία έχουν ήδη διδαχθεί), ώστε μέσα από τη σύγκριση των δύο τύπων να κατανοήσουν τον τρόπο σχηματισμού του παρατατικού με την προσθήκη του προσφύματος -ba- μεταξύ θέματος και καταλήξεων της οριστικής ενεστώτα, για τα ρήματα της πρώτης και δεύτερης συζυγίας. Επίσης, καλεί τους/τις μαθητές/ριες, αφού ανακαλέσουν στη μνήμη τους τη σημασία του παρατατικού σε άλλες γλώσσες (διάρκεια μιας πράξης στο παρελθόν), και με τη βοήθεια του λεξιλογίου της ενότητας να μεταφράσουν τον συγκεκριμένο τύπο.

γ. Με αφορμή τους τύπους bello, beneficiis, ingenium οι μαθητές/τριες καλούνται να συγκρίνουν τις καταλήξεις των ουδετέρων της δεύτερης κλίσης με τις αντίστοιχες των αρσενικών, και – ενδεχομένως – να κάνουν κατηγοριοποίηση των ουσιαστικών ανά γένος, ώστε να συνειδητοποιήσουν τη διαφοροποίηση των ουδετέρων σε σχέση με τα αρσενικά, μόνο ως προς τις πτώσεις της ονομαστικής, αιτιατικής και κλητικής. Οι μαθητές/τριες καλούνται να συγκρίνουν αυτή τη διαφοροποίηση με την αντίστοιχη της αρχαίας και νέας ελληνικής γλώσσας στην ίδια (δεύτερη) κλίση.

δ. Δίνεται στους/στις μαθητές/ριες η πρόταση Ἀλλ᾽ ἤτοι μὲν ταῦθ᾽ ὑποείξομεν ἀλλήλοισι (Όμηρος, Ἰλιάς Δ 62) και ζητείται από αυτούς να βρουν το μέρος του λόγου με το οποίο δηλώνεται η αλληλοπάθεια. Στη συνέχεια τους ζητείται να βρουν την αλληλοπάθεια στο λατινικό κείμενο και να διαπιστώσουν τη διαφορά. Ο/Η διδάσκων/ουσα τονίζει την απουσία της αλληλοπαθητικής αντωνυμίας στη Λατινική.

ε. Με αφορμή τον τύπο eis του κειμένου γίνεται αναφορά στην οριστική αντωνυμία αὐτός αὐτή, αὐτό. Οι μαθητές/ριες με την κατάλληλη καθοδήγηση διαπιστώνουν ότι στη λατινική γλώσσα η αντωνυμία is, ea, id αντιστοιχεί στην αρχαιοελληνική οριστική αντωνυμία αὐτός αὐτή, αὐτό.

στ. Οι μαθητές/ριες έχουν έρθει σε μια πρώτη επαφή με την αφαιρετική πτώση σε προηγούμενη ενότητα. Με καθοδήγηση, ανακαλύπτονται από αυτούς και επιπλέον χρήσεις της αφαιρετικής: δήλωση αναφοράς, χρόνου, τόπου και κατάστασης (εμπρόθετα ή απρόθετα).

2η και 3η διδακτική ώρα

Ερμηνευτική προσέγγιση του κειμένου, κατανόηση του περιεχομένου, γλωσσική εξομάλυνση, εμπέδωση λεξιλογίου, γραμματικών και συντακτικών φαινομένων, προσέγγιση στοιχείων πολιτισμού

Ερμηνευτική προσέγγιση του κειμένου και κατανόηση του περιεχομένου

Για την κατανόηση του περιεχομένου του κειμένου κρίνεται σκόπιμο να χρησιμοποιούνται δραστηριότητες κλειστού ή/και ανοικτού τύπου, με στόχο πάντα να καταφεύγει ο/η μαθητής/ρια στο κείμενο. Κρίνεται σκόπιμο να αξιοποιούνται οι δραστηριότητες και το λεξιλόγιο που έχει ήδη κατακτηθεί σε προηγούμενες ενότητες, ώστε να υπάρχει μια συνεχής αλληλεπίδραση του/της μαθητή/ριας με την κεκτημένη γνώση. Με τη βοήθεια της κατά κώλα επεξεργασίας του κειμένου και της γλωσσικής εξομάλυνσης αυτού, επιχειρείται μια πρώτη ερμηνευτική απόδοση του κειμένου που παίρνει την τελική μορφή της με την καθοδήγηση του/της διδάσκοντος/ουσας.

Γενικότερος στόχος των δραστηριοτήτων αυτών είναι η αποδέσμευση του/της μαθητή/ριας από τη στείρα διαδικασία αποστήθισης της μετάφρασης, ώστε η διερεύνηση του νοήματος του κειμένου και η εκμάθηση του λεξιλογίου να αναδειχθού ως αυτόνομες διακριτές διαδικασίες, που φυσικά διαλέγονται με τη μετάφραση, αλλά δεν καλύπτονται ολοκληρωτικά από αυτήν. Οι δραστηριότητες θα μπορούσαν να αναληφθούν ατομικά ή ομαδοσυνεργατικά, ανάλογα με τον διαθέσιμο χρόνο, ενώ κάποιες θα μπορούσαν να δοθούν και ως άσκηση για το σπίτι.

Ο/Η διδάσκων/ουσα ελέγχει τον βαθμό στον οποίο κατανόησαν οι μαθητές/ριες το περιεχόμενο του κειμένου με δραστηριότητες, όπως οι παρακάτω:

I. α. Σημειώστε αν οι παρακάτω διατυπώσεις αληθεύουν ή όχι, με βάση το περιεχόμενο του κειμένου. Δικαιολογήστε τις απαντήσεις σας, με παραπομπές στο λατινικό κείμενο.
Apud antiquos Romanos concordia non erat.
Romani antiqui deis parce supplicabant.
Antiqui Romani in bello contra pericula audaciā pugnabant.

β. Συμπληρώστε τα κενά στις παρακάτω προτάσεις, επιλέγοντας την κατάλληλη απάντηση, με βάση το περιεχόμενο του κειμένου:

i) Populus Romanus amicitias ______________ parabat.
a. audaciā 

b. beneficiis 

c. suppliciis

ii) Delecti Romani ingenium _____________ habebant.
a. infirmum 

b. validum 

c. minimum

γ. Με βάση το λατινικό κείμενο, περιγράψτε, σε προφορικό λόγο στη ΝΕ, τα ήθη των αρχαίων Ρωμαίων. Επιβεβαιώστε τους χαρακτηρισμούς σας, με παραπομπές στο λατινικό κείμενο.

Λεξιλογικά

α. Αντιστοιχίστε τις λατινικές λέξεις της A΄ στήλης µε τις σημασίες που δίνονται στη B΄ στήλη (οι λέξεις στην Α´ στήλη (Λατινικά) παρατίθενται με τον γραμματικό τύπο που απαντά στο κείμενο, ενώ η μετάφρασή τους στη B΄ στήλη αποδίδεται στην ονομαστική ενικού). Επίσης, στην Α´ στήλη υπάρχει μία λατινική λέξη της οποίας δεν δίνεται η αντίστοιχη σημασία στη Β´ στήλη και χρειάζεται να τη συμπληρώσετε, ενώ στη Β´ στήλη υπάρχει μία σημασία για την οποία δεν δίνεται η αντίστοιχη λατινική λέξη στην Α´ στήλη, την οποία, επίσης, χρειάζεται να συμπληρώσετε:

A΄ στήλη 

i. i. concordia

i. ii. 

i. iii. iustitiā 

i. iv. beneficiis

i. v. infirmum

B΄ στήλη
a. a. σώμα
a. b. δικαιοσύνη
a. c.
a. d. ομοψυχία, ομόνοια
a. e. ευεργεσία

Ετυμολογικά

Μέσω των δραστηριοτήτων αυτών οι μαθητές/ριες, αφού πρώτα έχουν έρθει σε επαφή με το νέο λεξιλόγιο μέσα από το κείμενο, μπορούν να διαπιστώσουν τη σχέση της λατινικής γλώσσας με την Αρχαία και τη Νέα Ελληνική, καθώς και τις σύγχρονες ευρωπαϊκές. Ιδιαίτερη έμφαση μπορεί να δοθεί στις λατινικές φράσεις/λέξεις που χρησιμοποιούνται και στη σημερινή επικοινωνία. Οι μαθητές/ριες μπορούν να αξιοποιήσουν στη διερεύνησή τους τις ετυμολογικού τύπου παρατηρήσεις του βιβλίου τους, καθώς και έντυπα και ηλεκτρονικά βοηθήματα.

α. Προσπαθήστε να συνδέστε τις λατινικές λέξεις της Α΄ στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς της Β΄ που προέρχονται από σύγχρονες ευρωπαϊκές γλώσσες:

A΄ στήλη - Λατινικές λέξεις

i. i. antiquos

i. ii. concordia

i. iii. iustitiā

i. iv. curabant

B΄ στήλη - Ευρωπαϊκές λέξεις
a. a. justice (Αγγλική)
a. b. antiquité (Γαλλική)
a. c. cure (Αγγλική)
a. d. Place de la Concorde (Γαλλική)

β. Με ποιες λατινικές λέξεις του κειμένου συνδέονται ετυμολογικά οι παρακάτω λέξεις
της Νέας Ελληνικής και της Αγγλικής: δομικός, πατρίδα, infirmary;

γ. Εναλλακτικά, στην αίθουσα διδασκαλίας ως εργασία μπορεί να ανατεθεί σε ομάδες μαθητών/ριών να αναζητήσουν ετυμολογική συγγένεια της λατινικής λέξης cor, cordis (ρίζα cord-) με λέξεις της Νέας Ελληνικής (π.χ. καρδιά, καρδιακός, άκαρδος, ανοιχτόκαρδος, αποκαρδιώνω, εγκάρδιος, ενδοκάρδιο, ενδοκαρδίτιδα, κακοκαρδίζω, καλόκαρδος, καρδιακός, καρδιογνώστης, καρδιοχειρουργός, καρδιοχτύπι, κατάκαρδα, λεοντόκαρδος, μεγαλόκαρδος, μυοκάρδιο, ξεκαρδίζομαι, περικάρδιο, ταχυκαρδία, φυλλοκάρδι, χτυποκάρδι), και της Αγγλικής (π.χ. cordial, cordially, accordable, accordance, discord, discordance, discordant, discourage, cardia, cardiac, cardiogram, cardiograph, cardiologist, cardiology, cardiopathy, cardiopulmonary, cardiorespiratory, cardiovascular, courage, courageous, courageously).

δ. Αντιστοιχίστε τις λέξεις της Α΄ στήλης με τις λέξεις της Β΄ στήλης που έχουν ετυμολογική συγγένεια. Δύο λέξεις της B΄ στήλης δεν σχετίζονται ετυμολογικά με λέξεις
της Α΄ στήλης:

A΄ στήλη 

i. i. concordia

i. ii. annis

i. iii. Iustitiā

i. iv. sapientiam

i. v. validum

B΄ στήλη
i. i. ανούσιος
i. ii. invalid
i. iii. homo sapiens
i. iv. ερπετό
i. v. anniversary
i. vi. καρδιοπάθεια
i. vii. justice

ε. Δίνονται οι στίχοι Όμηρος, Ἰλιάς Ζ 523-525 και ζητείται από τους/τις μαθητές/ριες να εντοπίσουν την ομόρριζη και ταυτόσημη λέξη με τη λατινική cor:

[Ο Έκτορας απευθύνεται στον αδελφό του Πάρη]:
Όμηρος Ἰλιάς Ζ 523-525
τὸ δ' ἐμὸν κῆρ ἄχνυται ἐν θυμῷ, ὅθ' ὑπὲρ σέθεν αἴσχε' ἀκούω πρὸς Τρώων, οἳ ἔχουσι πολὺν πόνον εἵνεκα σεῖο.

Ένθεση λατινικών φράσεων σε νεοελληνικό προτασιακό περιβάλλον

α. Συμπληρώστε τα κενά των παρακάτω προτάσεων, χρησιμοποιώντας κάθε φορά μία από τις παρακάτω λατινικές λέξεις/φράσεις: homo sapiens, corpus, casus belli.
i) To _____________ με τις σημειώσεις που του έδωσε ο συμφοιτητής του, περιείχε ό,τι έπρεπε να διαβάσει για τις εξετάσεις.
ii) Θεωρείται ότι ο σύγχρονος άνθρωπος αποτελεί εξέλιξη του _______________.
iii) Ο πρέσβης κατέστησε σαφές στον ομόλογό του της γειτονικής του χώρας ότι τυχόν μονομερής ενέργεια στο ζήτημα των συνόρων θα αποτελέσει ____________. 

β. Ποια από τις λατινικές φράσεις της δεύτερης στήλης αντιστοιχεί στο νεοελληνικό κείμενο της πρώτης;

A΄ στήλη 

Η ανάληψη της ευθύνης για ένα σφάλμα είναι ένδειξη ανωτερότητας ήθους και ποιότητας χαρακτήρα.

B΄ στήλη
i. casus belli

ii. ad hoc
iii. a priori
iv. mea culpa
v. urbi et orbi

γ. Εναλλακτικά, θα μπορούσε να ζητηθεί από τους/τις μαθητές/τριες ως περαιτέρω εργασία στο σπίτι να σχεδιάσουν ένα ψηφιακό κόμικ με σύντομους διαλόγους και δύο λατινικές φράσεις.

δ. Συμπληρώστε την παρακάτω περίοδο με την κατάλληλη λατινική φράση:
Η επίμονη προσπάθεια και η προσήλωση στους στόχους είναι ..................................... προϋπόθεση για την επιτυχία.
i. i. homo sapiens
ii. ii. de facto
iii. iii. a priori
iv. iv. manent
v. sine qua non

ε. Ενσωματώστε λειτουργικά δύο από τις ακόλουθες λατινικές φράσεις, συνθέτοντας ένα κείμενο 80-100 λέξεων στη Νέα Ελληνική, επιλέγοντας ένα θέμα από τα ακόλουθα:

α. Περιορισμοί λόγω κορωνοϊού ή 

β. Η δικαιοσύνη και η ομόνοια ως αρετές μιας κοινωνίας.

homo sapiens, de facto, de iure, a priori, a posteriori, scripta manent, sine qua non, mea culpa, status quo, primus inter pares, S.O.S. (si opus sit)

[Ενδεικτική απάντηση]

Περιορισμοί λόγω κορωνοϊού
Η ανθρώπινη φύση, εκ φύσεως ελεύθερη, a priori αντιδρά σε μέτρα που ενέχουν το στοιχείο του περιορισμού. Η εφαρμογή τους γίνεται πολλές φορές μια de facto δύσκολη υπόθεση. Δυστυχώς, όμως σε έκτακτες καταστάσεις υγειονομικού κινδύνου, η λήψη των μεγαλύτερων δυνατών προφυλάξεων γίνεται συνθήκη sine qua non για τη διατήρηση της δημόσιας υγείας.

στ. Ενσωματώστε τη λατινική φράση “scripta manent” σε ένα σύντομο δικό σας κείμενο (περίπου 30 λέξεων), ώστε να αναφαίνεται η ορθή χρήση της.

[Ενδεικτική απάντηση]
Τα λόγια μας εύκολα ξεχνιούνται ή διαστρεβλώνονται. Γι’ αυτό, συχνά προσφεύγουμε στην ασφάλεια μιας γραπτής συμφωνίας, αφού, αντίθετα με τα λόγια που «έχουν φτερά», scripta manent.

Εμπέδωση γραμματικών φαινομένων

Κατά τη δεύτερη αυτή φάση διδασκαλίας και αφού έχει ολοκληρωθεί μια πρώτη προσέγγιση των γραμματικοσυντακτικών φαινομένων (μέσα από την ανάλυση του κειμένου) ο/η διδάσκων/ουσα μπορεί να δώσει περισσότερες λεπτομέρειες γι’ αυτά, καθώς και ασκήσεις εμπέδωσης. Συνιστάται να μη ζητείται απλή γραμματική ή συντακτική αναγνώριση, αλλά η χρήση γραμματικών τύπων ή ο μετασχηματισμός τους μέσα σε προτασιακό περιβάλλον, όπου καλό θα ήταν να αξιοποιείται το λεξιλόγιο της διδασκόμενης αλλά και προηγούμενων ενοτήτων.

Στην ενότητα αυτή ο/η διδάσκων/ουσα, αφού έχει προχωρήσει σε μια πρώτη παρουσίαση των γραμματικών φαινομένων της ενότητας κατά την πρώτη διδακτική ώρα, προχωρεί σε μια συστηματικότερη παρουσίασή τους, με χρήση κλιτικών παραδειγμάτων. Στη συνέχεια οι μαθητές/ριες με τη βοήθεια αυτών των παραδειγμάτων εκπονούν ατομικά ή ομαδικά δραστηριότητες, όπως οι παρακάτω (ανάλογες μπορούν να δοθούν και για άσκηση στο σπίτι).

Βασική επιδίωξη των διδασκόντων/διδασκουσών πρέπει να είναι η αποφυγή τυπικών / φορμαλιστικών ασκήσεων και η εστίαση στην καλλιέργεια της κριτικής και συνθετικής σκέψης των μαθητών/ριών, με αξιοποίηση όλου του εύρους πιθανών ασκήσεων, ανοικτού και κλειστού τύπου διαβαθμισμένης δυσκολίας.

Επισήμανση:
Καθώς το εξεταζόμενο κείμενο ανήκει στις πρώτες ενότητες του εγχειριδίου, δεν υπάρχει η δυνατότητα να ζητηθούν πιο σύνθετες/απαιτητικές ασκήσεις Γραμματικής και Συντακτικού, καθώς δεν έχουν διδαχθεί ακόμη παρά ελάχιστα φαινόμενα.

α. Συμπληρώστε τα κενά με τον κατάλληλο τύπο της λέξης στην παρένθεση:
i. Antiqui Romani ____________ (ingenium) curabant.
ii. Socii _______________ (supplicium, πληθ.) patriam salvant (salvo=σώζω).
iii. In ____________ (periculum, πληθ.) delecti patriae consultant.
iv. Antiqui Romani patriam curabant. Apud ____________ (is, πληθ.) concordia maxima erat.

β. Να μεταφέρετε τα ρήματα των παρακάτω φράσεων στην οριστική του παρατατικού.
i. Venti pontum turbant et Aenean in Africam portant.
ii. Neptunus iratus ad oram Aethiopiae urget beluam marinam, quae incolis nocet.
iii. Patria Aeneae Troia est.
iv. Romani in bello socios suos curant.

γ. Αντιστοιχίστε τις λατινικές λέξεις της A στήλης με τη γραμματική τους αναγνώριση στη B στήλη. Για τον ακριβέστερο εντοπισμό του γραμματικού τύπου που ζητείται, λάβετε υπόψη σας, όπου το κρίνετε αναγκαίο, τη συντακτική λειτουργία του στο εξεταζόμενο κείμενο. Στη B στήλη τέσσερις χαρακτηρισμοί περισσεύουν.

Α΄ στήλη 

I. I. concordia

I. II. patriam

I. III. erant

I. IV. pericula

I. V. amicitias

Β΄ στήλη
a. a. γ' πληθυντικό οριστικής παρατατικού
a. b. αιτιατική πληθυντικού
a. c. γ ενικό οριστικής παρατατικού παθητικής φωνής
a. d. ονομαστική ενικού

a. e. αιτιατική πληθυντικού
a. f. δοτική πληθυντικού
a. g. αφαιρετική πληθυντικού
a. h. ονομαστική ενικού
a. i. ονομαστική πληθυντικού
a. j. αιτιατική ενικού

Εμπέδωση συντακτικών φαινομένων

α. Διορθώστε το λάθος σε καθεμιά από τις παρακάτω προτάσεις, δικαιολογώντας τη διόρθωσή σας:
i. Populi antiqui concordiae inter se certabant.
ii. Aeneas et Dido inter nos amant.

β. Χαρακτηρίστε από συντακτική άποψη τις αφαιρετικές (εμπρόθετες ή απρόθετες) του ακόλουθου αποσπάσματος:
Iustitiā inter se certābant et patriam curābant. In bello pericula audaciā propulsābant et beneficiis amicitias parābant. Delecti consultābant patriae; eis corpus ex annis infirmum sed ingenium propter sapientiam validum erat.

γ. Συμπληρώστε τα κενά με τον κατάλληλο τύπο του ουσιαστικού στην παρένθεση:
i) Patria ____________ (poeta) Roma est.
ii) Regina cum ____________ (filius) ad ____________ (Africa) navigat.
iii) Graeci ___________ (insidiae) Troiam expugnant.
iv) Terra plena _____________ (ager, πληθ.) est.
v) ______________ (incola, πληθ.) de ____________ (fortuna) deplorant.

δ. Χαρακτηρίστε τις παρακάτω προτάσεις ως σωστές ή λανθασμένες.
i. magnifici είναι κατηγορούμενο στο όνομα Romani μέσω του συνδετικού ρήματος erant
ii. iustitiā είναι επιρρηματικός προσδιορισμός που δηλώνει στάση σε τόπο στο ρήμα erant
iii. pericula είναι υποκείμενο στο ρήμα propulsabant
iv. audaciā είναι (επιρρηματική) αφαιρετική του τρόπου/μέσου στο propulsabant
v. propter sapientiam είναι εμπρόθετος (επιρρηματικός) προσδιορισμός του σκοπού στο erat.

Προσέγγιση στοιχείων πολιτισμού

Η προσέγγιση των πολιτισμικών θεμάτων που αναδεικνύονται μέσα από το κείμενο ή/και το εισαγωγικό σημείωμα της ενότητας πρέπει να στηρίζεται σε διερευνητικού, διαθεματικού και δημιουργικού χαρακτήρα δραστηριότητες των μαθητών/ριών, κατά προτίμηση ομαδικές και με τη χρήση ΨΜ.

Στην τελευταία φάση της διδακτικής διαδικασίας οι μαθητές/ριες διερευνούν ένα ή περισσότερα από τα θέματα πολιτισμού που προτείνονται στις παρακάτω δραστηριότητες (μπορούν να ασχοληθούν όλες οι ομάδες με το ίδιο θέμα ή κάθε ομάδα με διαφορετικό). Οι εργασίες μπορούν να γίνουν ομαδικά μέσα στην τάξη ή να έχουν δοθεί ως συνεργατικές εργασίες (π.χ. με τη χρήση συνεργατικών εγγράφων, αξιοποίηση λογισμικών παρουσίασης για το σπίτι) και να παρουσιαστούν στην τάξη.

Ο/Η διδάσκων/ουσα και οι μαθητές/τριες παρεμβαίνουν μετά την παρουσίαση κάθε εργασίας, δίνοντας, ενδεχομένως, περαιτέρω επεξηγήσεις ή κάνοντας τις αναγκαίες προσθήκες / διορθώσεις.

α. Το κείμενο που έχετε μπροστά σας προέρχεται από τον Ρωμαίο ιστορικό Σαλλούστιο. Αναζητήστε στο http://www.perseus.tufts.edu/hopper/collection?collection=Perseus:collection:Greco-Roman το όνομα του Σαλλούστιου, εντοπίστε τα έργα του και αποδώστε τα με ελληνικούς τίτλους, αξιοποιώντας το λεξιλόγιο που υπάρχει στο τέλος του σχολικού βιβλίου. 

ή 

Αξιοποιώντας τις πληροφορίες της Εισαγωγής του σχολικού εγχειριδίου και το λήμμα από το Λεξικό του Kroh που σας δίνεται σε φωτοτυπία [Kroh, P. (1996). Λεξικό αρχαίων συγγραφέων, Ελλήνων και Λατίνων. Μτφρ. Λυπουρλής, Δ. & Τρομάρας, Λ. Θεσσαλονίκη], ετοιμάστε μια σύντομη πολυτροπική παρουσίαση του βίου και του έργου του συγγραφέα που θα εστιάζει στην ιστορική περίοδο δράσης (ρεπουμπλικανική περίοδος ή αυτοκρατορική περίοδος;), και σε δύο βασικά χαρακτηριστικά του έργου του.

β. Στο εισαγωγικό σας κείμενο γίνεται αναφορά στην καταστροφή της Καρχηδόνας από τους Ρωμαίους το 146 π.Χ. ως σημείο καμπής για την εξέλιξη των ηθών στην αρχαία Ρώμη. Αφού αναζητήσετε πληροφορίες σε έντυπα εγχειρίδια της ρωμαϊκής ιστορίας ή του ρωμαϊκού κόσμου [π.χ. Εγχειρίδιο Ιστορίας της Α΄ Λυκείου «Ιστορία του Αρχαίου Κόσμου», ΙΤΥΕ «ΔΙΟΦΑΝΤΟΣ», Rostovtzeff, Μ. (2010). Ρωμαϊκή Ιστορία. Μτφρ. Δ.Κάλφογλου. Αθήνα, Graf, F. (2001). Εισαγωγή στην Αρχαιογνωσία, Τόμος Β΄: Ρώμη. Μτφρ. Δ. Νικήτας. Αθήνα], σχεδιάστε μια ψηφιακή χρονογραμμή για τους Καρχηδονιακούς Πολέμους και ετοιμάσετε μια σύντομη πολυτροπική παρουσίαση για τον τελευταίο Καρχηδονιακό Πόλεμο (χρονολογία, κύρια πρόσωπα, αποτελέσματα).

γ. Στο κείμενό σας γίνεται λόγος για τα ήθη των αρχαίων Ρωμαίων. Ιδιαίτερα, αναφέρεται η ευσέβειά τους (pietas) και η ανδρεία τους (virtus). Αναζητήστε πληροφορίες για το ευρύτερο νόημα αυτών των αρετών στη Wikipedia ή με ελεύθερη αναζήτηση στο διαδίκτυο και παρουσιάστε το υλικό στους/στις συμμαθητές/ριές σας, σε μια σύντομη πολυτροπική παρουσίαση.

δ. Με αφετηρία τη φράση του εξεταζόμενου κειμένου “Iustitiā inter se certābant et patriam curābant”, και αξιοποιώντας στοιχεία
i) από την 3.3 Ωδή του Ορατίου με την παρακάτω σημείωση για τον πρώτο στίχο (Μιχαλόπουλος & Μιχαλόπουλος, 2015: 214-219 Ορατίο
ii) από το απόσπασμα Πλάτων, Μενέξενος 246d-247a, όπου επίσης η συζήτηση αφορά τον δημόσιο βίο, συνθέστε στη ΝΕ κείμενο 120-140 λέξεων για την έννοια και την αξία της δικαιοσύνης.

Οράτιος, Carm. 3.3 (1-8) 
Iustum et tenacem propositi virum. non civium ardor prava iubentium, non vultus instantis tyranni mente quatit solida neque Auster, dux inquieti turbidus Hadriae, nec fulminantis magna manus Iovis: si fractus illabatur orbis, inpavidum ferient ruinae. 

Μετάφραση Α. & Χ. Μιχαλόπουλος
Τον δίκαιο και σταθερό στη σκέψη του άνδρα ούτε το πάθος των πολιτών που απαιτούν τα φαύλα κλονίζει από τη στέρεα βούλησή του ούτε το πρόσωπο του απειλητικού τυράννου ούτε ο Νοτιάς, ο φουσκωμένος αρχηγός της ανήσυχης Αδριατικής, ούτε το μεγάλο χέρι του Δία που κεραυνοβολεί. Αν ο κόσμος συντριβεί και καταρρεύσει, άφοβο θα τον χτυπήσουν τα συντρίμμια.

Σημείωση:
στ. 1 Iustum et tenacem propositi virum: η iustitia αποτελεί μία από τις θεμελιώδεις αρετές και αξίες που συναπαρτίζουν τον ρωμαϊκό mos maiorum. Είναι μία από τις τέσσερις αρετές (οι άλλες τρεις είναι η virtus, η pietas, και η clementia) που χαράχτηκαν πάνω στη χρυσή ασπίδα που αφιέρωσε η Σύγκλητος το 27 π.Χ. στον Αύγουστο (Res gestae 34.2). Άλλες σπουδαίες ρωμαϊκές αξίες του mos maiorum είναι η λιτότητα / ολιγάρκεια, η gravitas, η πίστη (fides). Εξίσου σημαντική αρετή θεωρούνταν η constantia, τόσο για τους Στωικούς φιλοσόφους όσο και για το ρωμαϊκό σύστημα αξιών (Κικέρων, Tusc. 3). 

Πλάτων, Μενέξενος 246d-247a 
χρὴ οὖν μεμνημένους τῶν ἡμετέρων λόγων, ἐάν τι καὶ ἄλλο [246e] ἀσκῆτε, ἀσκεῖν μετ᾽ ἀρετῆς, εἰδότας ὅτι τούτου λειπόμενα πάντα καὶ κτήματα καὶ ἐπιτηδεύματα αἰσχρὰ καὶ κακά. οὔτε γὰρ πλοῦτος κάλλος φέρει τῷ κεκτημένῳ μετ᾽ ἀνανδρίας – ἄλλῳ γὰρ ὁ τοιοῦτος πλουτεῖ καὶ οὐχ ἑαυτῷ – οὔτε σώματος κάλλος καὶ ἰσχὺς δειλῷ καὶ κακῷ συνοικοῦντα πρέποντα φαίνεται ἀλλ᾽ ἀπρεπῆ, καὶ ἐπιφανέστερον ποιεῖ τὸν ἔχοντα καὶ ἐκφαίνει τὴν δειλίαν· πᾶσά τε ἐπιστήμη χωριζομένη [247a] δικαιοσύνης καὶ τῆς ἄλλης ἀρετῆς πανουργία, οὐ σοφία φαίνεται.

Μτφρ. Ν. Κορκοφίγκας

Πρέπει λοιπόν να θυμάστε ολοένα τους λόγους μας, κι ό,τι κι αν [246e] κάνετε στη ζωή σας να το κάνετε πάντα με αρετή, βέβαιοι, πως δίχως την αρετή όλα τα πλούτη όλου του κόσμου κι όλα τα έργα είναι αισχρά και απαίσια. Γιατί ούτε ο πλούτος φέρνει τιμή σ᾽ εκείνον που τον αποχτά άναντρα – γιατί γι᾽ άλλον ο άνθρωπος αυτός πλουταίνει κι όχι για τον εαυτό του – κι ούτε του κορμιού η ομορφιά και η ρώμη ταιριάζουν και δίνουν αξία στον άναντρο και τον κακό, όταν υπάρχουν και τα δυο σ᾽ έναν τέτοιον άνθρωπο, απεναντίας είναι παράταιρα στη ζωή του, γιατί τον εκθέτουνε πιο πολύ στην κοινωνία και κάνουνε ολοφάνερη σ᾽ όλο τον κόσμο την αναντρία του. Κι αυτή η επιστήμη, άμα χωρίζεται [247a] από τη δικαιοσύνη και τις άλλες αρετές, αποκαλύπτεται ως πανουργία κι όχι ως σοφία.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Carstairs-McCarth, A. (2018). Introduction to English Morphology: Words and Their Structure. Edinburgh.

Graf, F. (2001). Εισαγωγή στην Αρχαιογνωσία, Τόμος Β΄: Ρώμη. Μτφρ. Δ. Νικήτας. Αθήνα.

Kroh, P. (1996). Λεξικό αρχαίων συγγραφέων, Ελλήνων και Λατίνων. Μτφρ. Δ. Λυπουρλής & Λ. Τρομάρας. Θεσσαλονίκη.

Rostovtzeff, Μ. (2010). Ρωμαϊκή Ιστορία. Μτφρ. Δ. Κάλφογλου. Αθήνα.

Μαρκαντωνάτος, Γ. (2008). Λεξικό λατινικών και άλλων ξενόγλωσσων εύχρηστων φράσεων. Αθήνα.

Μιχαλόπουλος, Α. Ν., & Μιχαλόπουλος, Χ. Ν. (2015). Ρωμαϊκή Λυρική Ποίηση: Οράτιος Carmina. Αθήνα: ΣΕΑΒ - Κάλλιπος.

Δικτυογραφία (ανάκτηση Σεπτέμβριος 2020)

Η Ρώμη και ο κόσμος της (Θ. Παπαγγελή)

Πλάτων, Μενέξενος (246d-247a). Μτφρ. Ν. Κορκοφίγκας. Ανακτήθηκε 13 Σεπτεμβρίου, 2020

Hλεκτρονική ιστοσελίδα της Britannica 

Latin Timeline (Χρονοδιάγραμμα για την ιστορία της λατινικής γλώσσας και τις αλλαγές που επήλθαν με την πάροδο του χρόνου)

Schola Latina Μέθοδος εκμάθησης λατινικής και πλούσια δικτυογραφία για τη λατινική γλώσσα

http://users.sch.gr//tgiakoum/latinmoto-ap.html

Οδηγίες διδασκαλίας Λατινικών Γενικού Λυκείου για το σχολικό έτος 2024 - 2025