Οδηγίες διδασκαλίας σχολικού έτους 2023-2024 στη Νεοελληνική Λογοτεχνία Α΄ τάξης Γυμνασίου

Α. Παρουσίαση του μαθήματος 

Το μάθημα «Νεοελληνική Λογοτεχνία» στο Γυμνάσιο διδάσκεται δύο (2) ώρες την εβδομάδα με επιλογή κειμένων από τον/την διδάσκοντα/ουσα. Τα κείμενα που επιλέγονται είναι καλό να διατρέχουν, κατά το δυνατόν, ποικιλία θεματικών ενοτήτων. Το δίωρο αυτό, χρειάζεται να είναι συνεχόμενο προκειμένου να ολοκληρώνεται η αναγνωστική διαδικασία και η παραγωγή ατομικών και ομαδικών εργασιών και δραστηριοτήτων στη σχολική τάξη.

Β. Εγχειρίδια διδασκαλίας 

Για τη διδασκαλία του μαθήματος χρησιμοποιείται για κάθε τάξη το αντίστοιχο εγχειρίδιο «Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας». Αξιοποιούνται παράλληλα τα διαδραστικά σχολικά εγχειρίδια. Ωστόσο, οι εκπαιδευτικοί έχουν τη δυνατότητα να εμπλουτίζουν το υλικό των σχολικών εγχειριδίων και εν γένει τη διδασκαλία τους με κείμενα και δραστηριότητες που να ανταποκρίνονται στις γνωστικές ανάγκες και στα ενδιαφέροντα των μαθητών και μαθητριών, προκειμένου να επιτύχουν καλύτερα μαθησιακά αποτελέσματα. Σε όλες τις τάξεις οι εκπαιδευτικοί αξιοποιούν ως βιβλία αναφοράς την «Ιστορία Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» και το «Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων». Διευκρινίζεται ότι τα βιβλία αυτά δεν προορίζονται για αυτόνομη διδασκαλία, αλλά έχουν ως στόχο να λειτουργήσουν υποστηρικτικά και συμπληρωματικά στο μάθημα της λογοτεχνίας στο Γυμνάσιο.

Γ. Στοχοθεσία, δεξιότητες, μεθοδολογία του μαθήματος

Το μάθημα της λογοτεχνίας νοείται ως μάθημα κειμενοκεντρικό που αποσκοπεί στην ενεργό εμπλοκή των μαθητών/τριών στην αναγνωστική εμπειρία, ώστε να ενδυναμωθεί η συναισθηματική τους ολοκλήρωση και να αναπτυχθεί η κριτική τους σκέψη. Ταυτόχρονα, όμως, η διδασκαλία της λογοτεχνίας αποτελεί μια αισθητική εμπειρία που στοχεύει στην απόλαυση των κειμένων μέσα από τη συνειδητοποίηση εκ μέρους των μαθητών/τριών της οργανικής ενότητας μορφής και περιεχομένου. Ως εκ τούτου, οι διδάσκοντες/ουσες χρειάζεται να αντιλαμβάνονται τη διδασκαλία του μαθήματος, όχι ως άθροισμα κειμένων και θεωρητικών γνώσεων που πρέπει να δοθούν για απομνημόνευση, αλλά ως ένα σύνολο στόχων που αποβλέπουν αφενός στην επαφή των μαθητών/τριών με ποικιλία λογοτεχνικών κειμένων, αφετέρου στην απόκτηση αναγνωστικών και κοινωνικών δεξιοτήτων (ανάγνωση, ακρόαση, συγγραφή, εμπλοκή σε δραστηριότητες δημιουργικής γραφής, συγκριτική εξέταση κειμένων και οπτικών, κριτική εμβάθυνση κ.λπ.) στο πλαίσιο μιας αναγνωστικής ομάδας. 

Η ανάγνωση (και η εκφραστική ανάγνωση) κειμένων αποτελεί σε κάθε περίπτωση τη βάση για την οργάνωση του μαθήματος. Όλες οι δραστηριότητες που σχεδιάζονται πριν και μετά την ανάγνωση στοχεύουν ακριβώς στη δημιουργία επαρκών αναγνωστών/τριών που θα μπορούν να απολαμβάνουν το κείμενο. Η πρόσληψη των λογοτεχνικών κειμένων πρέπει να γίνεται στο πλαίσιο μιας αναγνωστικής κοινότητας μάθησης. Αυτό σημαίνει ότι ο/η εκπαιδευτικός ενδείκνυται να διερευνά και να προκαλεί την ανταπόκριση των μαθητών/τριών, να αξιοποιεί τα βιώματά τους και να ενισχύει την αλληλεπίδραση. Η αξιοποίηση διαλογικών και διαδραστικών μορφών διδασκαλίας συμβάλλει ουσιωδώς στην ανάδειξη ποικίλων αναγνωστικών ταυτοτήτων και ενισχύει τη συμμετοχή τους στη μαθησιακή διαδικασία μέσα σε ένα περιβάλλον μάθησης που ενθαρρύνει διαφορετικές αναγνώσεις και προκαλεί ποικιλία ερμηνευτικών εκδοχών. Ο σχεδιασμός του μαθήματος βασίζεται σε αυτές τις αρχές που υπηρετούνται από αντίστοιχες δραστηριότητες. 

Προαναγνωστικό στάδιο: Ειδικότερα, οι δραστηριότητες πριν από την ανάγνωση προτείνεται να εγείρουν ερωτήματα, να δημιουργούν ποικίλους προβληματισμούς στους/στις μαθητές/τριες, να εξάπτουν την περιέργειά τους, προετοιμάζοντάς τους/τες για το στάδιο της ανάγνωσης. Σε αυτό το στάδιο οι μαθητές/τριες εκφράζουν ελεύθερα τις προσδοκίες τους σε ό,τι αφορά την αρχική πρόσληψη του κειμένου, αξιοποιώντας ποικίλες αφορμές και τεχνικές. 

Αναγνωστικό στάδιο: Οι δραστηριότητες κατά την ανάγνωση στοχεύουν στην ανίχνευση βασικών χαρακτηριστικών των λογοτεχνικών κειμένων που καλό είναι να συνάγονται επαγωγικά μέσα από ποικιλία ερωτημάτων που ενεργοποιούν συνεχώς τα αναγνωστικά αντανακλαστικά των μαθητών/τριών. Στόχος είναι ο σταδιακός εντοπισμός μορφικών στοιχείων που συνδυάζονται οργανικά με το περιεχόμενο (τόπος / χρόνος / χαρακτήρες / πρόβλημα / πλοκή). Επιπρόσθετα, μπορεί να δίνονται από τον/την εκπαιδευτικό και στοιχεία που σχετίζονται με το ιστορικοκοινωνικό πλαίσιο, μόνο όταν αυτά κρίνεται ότι φωτίζουν καλύτερα την κατανόηση των σχέσεων των προσώπων και γενικότερα των θεμάτων που θίγονται στα κείμενα. Προτείνεται η προσέγγιση να βοηθά τους/τις μαθητές/τριες αρχικά να αντιμετωπίζουν το κείμενο ως όλον, σχολιάζοντας τις αρχικές τους εκτιμήσεις και στη συνέχεια να καλούνται, ατομικά ή ομαδικά, να προσεγγίσουν τα επιμέρους στοιχεία του, ώστε, στο τέλος, να καταλήξουν σε γενικότερες εκτιμήσεις που επανατοποθετούν τις αρχικές τους προσδοκίες σε ένα άλλο επίπεδο. Σημαντικό είναι, επίσης, να δίνεται στους/στις μαθητές/τριες κατά τη διάρκεια της επεξεργασίας των κειμένων η δυνατότητα να αξιοποιούν τα βιώματά τους για να νοηματοδοτήσουν το κείμενο και στη συνέχεια να δημιουργήσουν δικά τους κείμενα. 

Μεταναγνωστικό στάδιο: Οι εργασίες και οι δραστηριότητες μετά την ανάγνωση διακρίνονται από μεγάλη ποικιλία και στοχεύουν στην εμβάθυνση και διαπραγμάτευση του νοήματος, αλλά και στην ελεύθερη έκφραση της ανταπόκρισης των μαθητών/τριών. Μέσα από τις δραστηριότητες στόχος είναι να αναδεικνύονται οι ποικίλες ερμηνευτικές εκδοχές, αλλά και η ελεύθερη έκφραση των μαθητών/τριών η οποία αποτυπώνεται με ασκήσεις δημιουργικής γραφής, με την αξιοποίηση θεατρικών τεχνικών και διακαλλιτεχνικών δράσεων. Έτσι καλλιεργείται η φιλαναγνωσία και ενισχύεται η δημιουργική σχέση των μαθητών/τριών με τη λογοτεχνία. Αυτή η επαφή επιτρέπει να συνειδητοποιήσουν βαθύτερα τη σχέση της λογοτεχνίας με την ανθρώπινη εμπειρία και ως εκ τούτου να κατανοήσουν καλύτερα πτυχές του κόσμου, του εαυτού, των ανθρώπινων σχέσεων, των χαρακτήρων, των πολιτισμών του παρελθόντος, βιώνοντας παράλληλα τη λογοτεχνία ως αισθητικό αγαθό, ως πηγή συναισθημάτων, εμπειριών, καλλιτεχνικών και διανοητικών ερεθισμάτων.

 

Δ. Επιλογή κειμένων, διαχείριση διδακτικού χρόνου 

Η δυνατότητα επιλογής λογοτεχνικών κειμένων από τον/την εκπαιδευτικό επιτρέπει τη διαχείριση με ευελιξία του διδακτικού υλικού και του διδακτικού χρόνου ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες της σχολικής τάξης. Πριν από την επιλογή των κειμένων, οι εκπαιδευτικοί είναι χρήσιμο να διερευνούν τις αναγνωστικές εμπειρίες των μαθητών/τριών και να θέτουν στόχους που εκκινούν –σε πρώτη φάση– από τα ενδιαφέροντά τους (Παράδειγμα ανίχνευσης αναγνωστικών ενδιαφερόντων στο Παράρτημα που ακολουθεί). 

Τα διδασκόμενα κείμενα συνιστάται να καλύπτουν μια ποικιλία θεματικών από αυτές που προσφέρονται στην κάθε Α΄ τάξη και ανταποκρίνονται, κατά το δυνατόν, στα ενδιαφέροντα των μαθητών/τριών. Η επιλογή των κειμένων γίνεται στην αρχή της χρονιάς μετά από τη συνεργασία των εκπαιδευτικών που μοιράζονται τη διδασκαλία του γνωστικού αντικειμένου. Στο πλαίσιο ενός ευρύτερου σχεδιασμού του μαθήματος που προωθεί τη φιλαναγνωσία, προτείνεται ο προγραμματισμός της διδασκαλίας να μην εστιάζει σε μεμονωμένα κείμενα, αλλά να οργανώνεται σε συστάδες κειμένων, οι οποίες μπορούν να συγκροτηθούν βάσει κριτηρίων όπως το θέμα ή/και το είδος. 

Η συστάδα μπορεί να αποτελείται από δύο ή τρία το πολύ ευσύνοπτα κείμενα αντλημένα ως επί το πλείστον από τις προσφερόμενες θεματικές ενότητες του εγχειριδίου, ενώ υπάρχει και η δυνατότητα επιλογής κειμένων από τον/την εκπαιδευτικό. Αυτά επιλέγονται με τρόπο ώστε να αναδεικνύονται οι διαφορετικές οπτικές ενός θέματος. Η προσέγγιση των κειμένων συνιστά όχι απλώς μια μέθοδο σύγκρισης (θέματος/περιεχομένου), αλλά μια μέθοδο ανάδειξης των ποικίλων μορφικών στοιχείων που συνδέονται με τις κειμενικές προθέσεις και δημιουργούν πολλαπλά νοήματα, προάγοντας ποικιλία ερμηνευτικών προσεγγίσεων.

Ανάλογα με την έκταση των επιλεγμένων κειμένων, κατά τη διάρκεια της χρονιάς θα πρέπει να διδαχθούν τουλάχιστον 15 κείμενα (ποιητικά, πεζά, θεατρικά αποσπάσματα). Ο σχεδιασμός της διδασκαλίας θα πρέπει να θέτει ως προϋπόθεση την ολοκλήρωση της επεξεργασίας μιας συστάδας μέσα σε τρεις (3) διδακτικές ώρες. Έτσι, δίνεται η δυνατότητα για την επαφή με περισσότερα κείμενα κατά τη διάρκεια της χρονιάς, ενώ ταυτόχρονα διατηρείται αμείωτο το ενδιαφέρον των μαθητών/τριών. Στον χρόνο αυτό γίνεται η προσέγγιση των κειμένων, η συγγραφή και η παρουσίαση ομαδικών εργασιών στη σχολική τάξη. Για τον λόγο αυτό είναι σημαντικό οι εκπαιδευτικοί να θέτουν συγκεκριμένους στόχους για τη διδασκαλία, χωρίς να προβαίνουν σε εξαντλητικές αναλύσεις. Σκοπός είναι η σχολική τάξη να μετατραπεί σταδιακά σε αναστοχαστική κοινότητα ενεργητικών και κριτικών αναγνωστών και αναγνωστριών. 

Έως το τέλος του σχολικού έτους αναμένεται να ολοκληρωθεί η διδασκαλία τουλάχιστον 10 κοινών κειμένων για την τελική εξέταση.

Ε. Δραστηριότητες 

Η ανάγνωση των κειμένων αποτελεί το κεντρικό σημείο της διδακτικής διαδικασίας στο μάθημα της Λογοτεχνίας. Η κατανόηση και η ανταπόκριση στο κείμενο πρέπει να βρίσκεται στο κέντρο του διδακτικού σχεδιασμού. Για τον λόγο αυτό, οι εκπαιδευτικοί σε όλες τις τάξεις προτείνεται να εστιάζουν αρχικά, κατά τον σχεδιασμό της διδασκαλίας τους, στην ανάπτυξη δεξιοτήτων κατανόησης λογοτεχνικού κειμένου με την αξιοποίηση μίας σειράς δραστηριοτήτων. Οι ανάγκες των μαθητών και μαθητριών και η ιδιαιτερότητα της σχολικής τάξης οδηγούν τον/την εκπαιδευτικό στην επιλογή των προσφορότερων από αυτές. 

Προτείνονται δραστηριότητες που βοηθούν αρχικά τους μαθητές/τριες: 

• Εντοπισμός βασικών πληροφοριών κειμένου (τόπος, χώρος, χρόνος, πρόσωπα, σκηνικό)
• Δράση ενός ήρωα, εξέλιξη του χαρακτήρα, αλληλεξάρτησή από το περιβάλλον
• Εντοπισμός προβλήματος 
• Παρακολούθηση δράσης ηρώων 
• Κατανόηση περιγραφής μίας εικόνας ή ενός προσώπου. 
• Σύνδεση κειμένου με ιστορικές - κοινωνικές παραμέτρους 
• Κατανόηση της λειτουργίας του αφηγητή
• Κατανόηση του τρόπου με τον οποίο συλλειτουργεί η εικόνα και ο λόγος
• Εξοικείωση με βασικά στοιχεία ποιητικών μορφών 
• Διάκριση και κατανόηση εκφραστικών μέσων

Όλα τα παραπάνω σημεία τεκμηριώνονται μόνο με βάση το κείμενο. Υπενθυμίζεται πως η σχηματοποίηση των ζητουμένων βοηθά τους/τις μαθητές/τριες στην παρακολούθηση μιας αφήγησης, ενός χαρακτήρα ή μιας περιγραφής (π.χ. η παράθεση των σταδίων της ιστορίας και της δράσης ενός ήρωα σε παράταξη). 

Στη συνέχεια, προτείνονται δραστηριότητες που επιτρέπουν στους/στις μαθητές/τριες να:

• Σχολιάζουν ιδέες, αξίες, στάσεις, συμπεριφορές που αναδεικνύονται στο κείμενο με βάση είτε τα κειμενικά συμφραζόμενα είτε τα ιστορικά και ιδεολογικά συμφραζόμενα της εποχής παραγωγής ή πρόσληψης του κειμένου. 
• Συγκρίνουν ιδέες, αξίες, στάσεις, συμπεριφορές που αναδεικνύονται στο κείμενο/α με αυτές του σήμερα. 
• Σχολιάζουν την οπτική γωνία του συγγραφέα και διακρίνουν τους τρόπους που διαμορφώνουν αυτήν την οπτική αξιοποιώντας κειμενικά δεδομένα. 
• Συσχετίζουν ιδέες, αξίες, στάσεις, συμπεριφορές που αναδεικνύονται στο κείμενο με προσωπικές εμπειρίες, βιώματα, συναισθήματα. 
• Προσεγγίζουν κριτικά σημεία του κειμένου ως προς τη μορφή και το περιεχόμενό του. 

Στο πλαίσιο της διδασκαλίας των λογοτεχνικών κειμένων η συσχέτισή τους με άλλες μορφές τέχνης (ζωγραφική, μουσική, δραματοποίηση, κινηματογραφική απεικόνιση, κ.ά.), στο πλαίσιο ενός διακαλλιτεχνικού διαλόγου, διευρύνει και διαπλέκει τα νοήματα, παρέχοντας πολλαπλές ευκαιρίες παρατήρησης, προβληματισμού, κριτικής ανάλυσης και δημιουργικής έκφρασης. Προσοχή θα πρέπει να δοθεί στην οργανική σύνδεση των αξιοποιούμενων διακαλλιτεχνικών στοιχείων με τρόπο ώστε να μπορούν διερευνητικά οι μαθητές/τριες να εντοπίζουν, να σχολιάζουν ελεύθερα και χωρίς τον φόβο του λάθους τα σημεία διεπαφής των λογοτεχνικών κειμένων με τα άλλα έργα καλλιτεχνικής δημιουργίας. 

Ιδιαίτερα σημαντική είναι η εστίαση σε δραστηριότητες που προάγουν και ενισχύουν την παραγωγή προφορικού και γραπτού λόγου η οποία γίνεται με αφορμή τα κείμενα. Οι δραστηριότητες παραγωγής λόγου απορρέουν από τα λογοτεχνικά κείμενα που διαβάζουν οι μαθητές/τριες και μπορούν να είναι: 

• Αναγνωστικής ανταπόκρισης (με την έννοια ότι οι μαθητές/τριες παράγουν λόγο που προκύπτει από τα ζητήματα που εξετάστηκαν στην τάξη και συνδέονται με τις παραπάνω δραστηριότητες)
• Δημιουργικής γραφής (αναδιήγηση τμήματος της ιστορίας με άλλον αφηγητή, δημιουργία νέας σκηνής στην οποία ο/η αναγνώστης/τρια συναντιέται με τον ήρωα, αλλαγή του τέλους της ιστορίας, αλλαγή κειμενικού είδους κ.λπ.). 

Σχετικά με την έννοια και τη φιλοσοφία της δημιουργικής γραφής, υπογραμμίζεται πως σκοπός της είναι να βοηθήσει στην ανάπτυξη της συγγραφικής απόλαυσης και στην καταπολέμηση της αυτολογοκριτικής λογικής, αφήνοντας πιο ελεύθερα τα περιθώρια στη φαντασία των μαθητών/τριών, απαλλάσσοντάς τους/τες, κατά κάποιον τρόπο, από τον φόβο του «σωστού και του λάθους». 

ΣΤ. Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Α΄ Γυμνασίου 

Στην Α΄ Γυμνασίου, ως εισαγωγική τάξη, θα πρέπει να επιδιώκεται η σταδιακή εξοικείωση των μαθητών/τριών με το μάθημα της λογοτεχνίας κάτι το οποίο επιτυγχάνεται με την ανάγνωση όσο το δυνατόν περισσότερων κειμένων, αλλά και την εμπλοκή των μαθητών/τριών σε δραστηριότητες φιλαναγνωσίας και δημιουργικής γραφής που επιτρέπουν την ελεύθερη έκφραση συναισθημάτων, εμπειριών και απόψεων μέσα από την ασφαλή απόσταση που τους προσφέρει η λογοτεχνική αναπαράσταση. Η επαφή τους με τα κείμενα καλό είναι να επιτυγχάνεται με τρόπους που ενθαρρύνουν τη συνεργασία μέσα στην τάξη. Με την έννοια αυτή, το μάθημα της λογοτεχνίας μπορεί να αξιοποιηθεί και για την ομαλότερη προσαρμογή των μαθητών/τριών στη νέα σχολική βαθμίδα.

Ζ. Ανάγνωση αυτοτελούς εκτενούς λογοτεχνικού κειμένου 

Σε όλες τις τάξεις του Γυμνασίου προτείνεται να οργανώνονται δραστηριότητες ενίσχυσης της φιλαναγνωσίας είτε εντός είτε εκτός διδακτικού χρόνου (π.χ. όμιλοι φιλαναγνωσίας). Στο πλαίσιο αυτό δίνεται η δυνατότητα οι εκπαιδευτικοί, κατά προτίμηση μετά τους πρώτους τρεις (3) μήνες, λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαίτερες ανάγκες και τα ενδιαφέροντα της τάξης τους να διδάσκουν ένα εκτενές αυτοτελές λογοτεχνικό έργο. Μπορεί η επιλογή του να αφορμάται από την πρότερη επεξεργασία ενός αποσπάσματος που περιλαμβάνεται στα ανθολόγια και φαίνεται να αρέσει ιδιαίτερα στους/στις μαθητές/τριες, ή από ένα θέμα που ο/η εκπαιδευτικός αντιλαμβάνεται ότι τους/τις ενδιαφέρει πολύ. 

Η επιλογή του βιβλίου καλό είναι να γίνει με παιγνιώδη τρόπο, να συμπεριλάβει και να εμπλέξει το σύνολο της τάξης. 

Π.χ. ο/η εκπαιδευτικός επιλέγει δύο ή τρία λογοτεχνικά έργα, δίνει στους/στις μαθητές/τριες τους τίτλους ή και τα εξώφυλλα, ζητά να μαντέψουν ή να υποθέσουν το περιεχόμενο της ιστορίας, γίνεται συζήτηση και ακολουθεί η επιλογή από τους/τις μαθητές/τριες.

Η έκτασή του καλό είναι να μην είναι πολύ μεγάλη, ώστε να μπορεί η ανάγνωση και οι δραστηριότητες να γίνονται κατά το δυνατόν μέσα στην τάξη. Η προσέγγιση του κειμένου προτείνεται να διαρκεί περίπου δύο μήνες (περίπου 15 με 18 ώρες).

Η. Οργάνωση διδασκαλίας (ενδεικτική πρόταση): 

Αφού επιλεγεί το λογοτεχνικό έργο, χρειάζεται να οργανωθεί έτσι η διδασκαλία, ώστε να μπορεί να ολοκληρωθεί σε 15-18 διδακτικές ώρες, εφόσον γίνει εντός διδακτικού ωραρίου. Στην περίπτωση αυτή πρέπει να έχει διασφαλιστεί ότι η διδασκαλία των 10 τουλάχιστον κοινών κειμένων που θα συγκροτήσουν το σώμα της εξεταστέας ύλης Ιουνίου, μπορεί να καλυφθεί. 

Για την καλύτερη διαχείριση της διδασκαλίας του ολόκληρου λογοτεχνικού βιβλίου προτείνεται να επιλέγονται λογοτεχνικά έργα όχι πολύ μεγάλης έκτασης, ώστε να είναι εφικτή η διδασκαλία τους μέσα στην τάξη, να διευκολύνεται η συμμετοχή όλων των μαθητών/τριών και να ολοκληρώνεται η διδασκαλία εντός του προβλεπόμενου χρόνου. 

Για να γίνει αυτό ο/η εκπαιδευτικός χρειάζεται να έχει οργανώσει το βιβλίο σε ενότητες/κεφάλαια που μπορούν να αναγνωστούν μέσα στην τάξη, από τον/την ίδιο/α και από τους/τις μαθητές/τριες, και να έχει προετοιμάσει φύλλα εργασίας και δραστηριοτήτων που θα ολοκληρώνονται εν μέρει στην τάξη ή/και θα ανατίθενται ως ομαδικές ή και ατομικές εργασίες στο σπίτι. 

Επισημαίνεται ότι η ανάγνωση εκτενούς αυτοτελούς λογοτεχνικού έργου αποτελεί κριτήριο διαμορφωτικής αξιολόγησης, ωστόσο τα λογοτεχνικά βιβλία δεν συμπεριλαμβάνονται στην ύλη των εξετάσεων της περιόδου Ιουνίου. Σε όλες τις τάξεις οι εκπαιδευτικοί καλό είναι να συνεργάζονται όχι μόνο οριζόντια αλλά και κάθετα, ώστε να συνδιαμορφώνουν ένα πλαίσιο δράσης για την προώθηση της φιλαναγνωσίας σε επίπεδο σχολικής μονάδας. 

Επιτυχής είναι εκείνη η ανάγνωση και παρουσίαση βιβλίου, η οποία επιτρέπει στον/στη μαθητή/τρια: 

α. Να αντλεί βασικές πληροφορίες για την ιστορία, τα βασικά πρόσωπα, τις σχέσεις τους, τον χρόνο, τον τόπο, τον αφηγητή και τον ρόλο του, τις βασικές ιδέες που διατυπώνονται 

β. Να συσχετίζει τα κείμενα με τα ιστορικά και κοινωνικά συμφραζόμενα 

γ. Να εκφράζει προσωπικές εκτιμήσεις δικές του/της σκέψεις, συναισθήματα, ερμηνείες και να θέτει θέματα προς συζήτηση 

δ. Να αξιοποιεί στοιχεία του κειμένου για να εκφράζεται δημιουργικά 

ε. Να συνδέει και να συγκρίνει τα κείμενα με άλλα κείμενα και καλλιτεχνικές δημιουργίες 

στ. Να εξετάζει το κείμενο με κριτική διάθεση, να αξιολογεί ιδέες, πράξεις και χαρακτήρες, να εντοπίζει αντιφάσεις, προκαταλήψεις και στερεότυπα

Θ. Αξιολόγηση 

Η αξιολόγηση του μαθήματος της λογοτεχνίας συνιστά μια διαδικασία που περιλαμβάνει ένα σύνολο σχεδιασμένων ενεργειών που συνδέονται άρρηκτα με τη διδασκαλία. Η αξιολόγηση βοηθά τον/την εκπαιδευτικό να διαπιστώσει τις κατάλληλες μεθόδους που ενδείκνυνται για την τάξη/τμήμα που έχει αναλάβει, ώστε να μπορεί να αναπροσαρμόσει τα δεδομένα του/της και να έχει τα καλύτερα δυνατά μαθησιακά αποτελέσματα. Η αξιολόγηση με αυτήν την έννοια συνιστά ένα εργαλείο βελτίωσης τόσο του σχεδιασμού του μαθήματος, όσο και της προσωπικής συνειδητοποίησης εκ μέρους των εκπαιδευτικών, αλλά και των μαθητών/τριών, των σημείων στα οποία θα πρέπει να δώσουν μεγαλύτερη προσοχή. Οι μαθητές/τριες συγκεκριμένα μέσα από τις διαδικασίες αξιολόγησης επιζητείται να ενθαρρύνονται και τελικά να ενδυναμώσουν τη σχέση τους με τη λογοτεχνία. 

Η αξιολόγηση διακρίνεται σε τρεις φάσεις: 

Αρχική αξιολόγηση: Στόχος της η κατανόηση των αναγνωστικών εμπειριών και η ανίχνευση του βαθμού ετοιμότητας των μαθητών/τριών (βλ. πρωτόκολλο ανίχνευσης ενδιαφερόντων). 

Διαμορφωτική αξιολόγηση. Η διαμορφωτική αξιολόγηση συνιστά μια συνεχή εξελισσόμενη διαδικασία κατά την οποία ο/η εκπαιδευτικός κατανοεί τον βαθμό ανταπόκρισης των μαθητών/τριών του/της σε μια συγκεκριμένη διδακτική πορεία διδασκαλίας. Η διαμορφωτική αξιολόγηση προϋποθέτει τη συμμετοχή σε ποικίλες δραστηριότητες που καλό είναι να συγκεντρώνονται σε έναν ατομικό φάκελο μαθητή/τριας (portfolio). Η τεχνική αυτή επιτρέπει τη συνολική αποτίμηση της εμπλοκής του/της κάθε μαθητή/τριας και ενισχύει παράλληλα τις δεξιότητες αυτοαξιολόγησης. Στον ατομικό φάκελο μπορεί να περιλαμβάνονται οι ατομικές και ομαδικές δραστηριότητες, ασκήσεις παραγωγής δημιουργικού λόγου, άλλες δραστηριότητες δημιουργικής έκφρασης κ.ά. 

Τελική αξιολόγηση: Η τελική αξιολόγηση στοχεύει στην αποτίμηση της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Στην αποτίμηση αυτής της επιδίωξης οι μαθητές/τριες στο τέλος κάθε ενότητας κειμένων ή του αυτοτελούς έργου, έχουν τη δυνατότητα να εκφέρουν γνώμη και κρίση για την αποτελεσματικότητα της μαθησιακής διαδικασίας, ώστε να αξιοποιηθούν τρόποι για βελτιωτική ανατροφοδότηση. 

Σε κάθε περίπτωση, οι μαθητές/τριες αξιολογούνται σε όλη τη διάρκεια του σχολικού έτους με βάση τη συνολική συμμετοχή τους στη μαθησιακή διαδικασία, τις εργασίες που εκτελούν στο πλαίσιο της καθημερινής μαθησιακής διαδικασίας στο σχολείο ή στο σπίτι, ατομικά ή ομαδικά, τις συνθετικές δημιουργικές και διαθεματικές, ατομικές ή/και ομαδικές εργασίες τους, τις γραπτές δοκιμασίες στην τάξη (ολιγόλεπτες/ωριαίες δοκιμασίες), σύμφωνα με την κείμενη νομοθεσία, αλλά και με βάση την ανακεφαλαιωτική εξέταση Ιουνίου. 

Η αξιολόγηση του μαθήματος της λογοτεχνίας πρέπει να εκτιμά την παραγωγή προσωπικών εργασιών πάνω στο κείμενο και να απομακρύνεται από τη λογική της αναπαραγωγής έτοιμων απαντήσεων. Οι απαντήσεις των μαθητών/τριών σε ερωτήματα που τίθενται και στις ωριαίες δοκιμασίες αξιολόγησης δεν πρέπει να βασίζονται σε απομνημόνευση γνώσεων, αλλά σε αξιοποίηση του κειμένου και πληροφοριών που προτάσσονται για το κείμενο. Τέλος, οι ωριαίες δοκιμασίες αξιολόγησης (διαγωνίσματα) τετραμήνου θα πρέπει να υπακούουν στην τυπολογία σύνθεσης, όπως προβλέπεται στο Π.Δ. 126/2016 (Α΄ 211), αλλά και να είναι προσαρμοσμένες στον διαθέσιμο χρόνο 40-45 λεπτών 

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 

Α. Ενδεικτική πρόταση αρχικής αξιολόγησης αναγνωστικών ενδιαφερόντων 

Οι ερωτήσεις που ακολουθούν είναι ενδεικτικές και δίνονται στην αρχή της χρονιάς στους/στις μαθητές/τριες, ώστε να βοηθήσουν στη συγκρότηση μιας εικόνας σχετικά με τον βαθμό εξοικείωσής τους με τον λογοτεχνικό λόγο. Συγκεκριμένα, στόχος των ερωτήσεων είναι να ανιχνευτούν τα ενδιαφέροντα των μαθητών/τριών, κάτι που μπορεί να βοηθήσει σημαντικά στην επιλογή των κατάλληλων θεματικών ενοτήτων, αλλά και να εξακριβωθεί ο βαθμός εξοικείωσης του τμήματος με την ανάγνωση λογοτεχνικών κειμένων. Ταυτόχρονα, τα ερωτήματα αναζητούν και στοιχεία που σχετίζονται με τη μεθοδολογία (βαθμός εξοικείωσης με τη ομαδική εργασία) αλλά και τον βαθμό εξοικείωσης με τις ΤΠΕ. Ο/Η εκπαιδευτικός μπορεί να αξιοποιήσει τα ερωτήματα, ώστε να καταρτίσει ένα σχέδιο συνολικής προσέγγισης του μαθήματος, πάντοτε σε συνεργασία με τους/τις υπόλοιπους/ες διδάσκοντες/ουσες. 

Το παράδειγμα που ακολουθεί απευθύνεται στην Α΄ Γυμνασίου. 

ΟΝΟΜΑ: 

ΕΠΩΝΥΜΟ: 

ΤΑΞΗ: 

ΜΑΘΗΜΑ: Νεοελληνική Λογοτεχνία 

Συμπλήρωσε τις ακόλουθες προτάσεις:

 
1. Στον ελεύθερο χρόνο μου προτιμώ να ………………………………………......…………………….....

2. Στον ελεύθερο χρόνο μου διαβάζω μερικές φορές λογοτεχνικά βιβλία 

ΝΑΙ / ΟΧΙ 

3. Μου αρέσει να διαβάζω λογοτεχνικά κείμενα 

ΝΑΙ / ΟΧΙ 

4. Στο δημοτικό σχολείο είχα αναλάβει να διαβάσω ολόκληρο λογοτεχνικό βιβλίο ως εργασία (π.χ. συμμετείχα σε όμιλο φιλαναγνωσίας) 

ΝΑΙ / ΟΧΙ 

5. Στο δημοτικό σχολείο συνήθως διάβαζα λογοτεχνικά κείμενα μόνο στο μάθημα μαζί με τον/την δάσκαλο/α μου 

ΝΑΙ / ΟΧΙ 

6. Καταλαβαίνω εύκολα τα λογοτεχνικά κείμενα όταν τα διαβάζω μόνος/η μου 

ΝΑΙ / ΟΧΙ 

7. Μου αρέσει να ακούω να μου διαβάζουν λογοτεχνικά κείμενα 

ΝΑΙ / ΟΧΙ 

8. Γράφω τον τίτλο ενός ολόκληρου λογοτεχνικού βιβλίου που διάβασα μόνος/η μου ή στην τάξη με τους/τις συμμαθητές/τριές μου ………………………………………......……………………..... 

9. Έχω συνηθίσει να δουλεύω σε ομάδες και να κάνω εργασίες μαζί με τους/τις συμμαθητές/τριές μου

ΝΑΙ / ΟΧΙ 

10. Μου αρέσουν περισσότερο: τα ποιήματα, τα πεζά λογοτεχνικά κείμενα, τα παραμύθια, το κόμικ ή άλλο. Γράφω ό, τι μου αρέσει περισσότερο: ………………………………………......……………………..... 

11. Γνωρίζω να χρησιμοποιώ τους υπολογιστές για να κάνω μια εργασία 

ΝΑΙ / ΟΧΙ 

12. Θα μου άρεσε να μάθω να χρησιμοποιώ τους υπολογιστές για να κάνω μια εργασία 

ΝΑΙ / ΟΧΙ 

13. Ποια από τα παρακάτω θέματα είναι πιο ενδιαφέροντα για σένα (1 = πιο ενδιαφέρον/σημαντικό – 7 = λιγότερο σημαντικό); (ενδεικτικοί τίτλοι θεματικών ενοτήτων από το εγχειρίδιο Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Α΄ Γυμνασίου). 

Φύση 

Οικογένεια 

Ταξίδια 

Ξενιτιά 

Αθλητισμός 

Προβλήματα σύγχρονης ζωής 

Η αγάπη για τα ζώα

Β. Είδη δραστηριοτήτων δημιουργικής γραφής 

Είδη δραστηριοτήτων δημιουργικής γραφής 

• Επίπεδο 1: Παιχνίδια με λέξεις, ακροστιχίδες, οπτική ποίηση/καλλιγράμματα, αναγραμματισμοί, λίμερικ, χαϊκού, όπως η αλλαγή ή συμπλήρωση γραμμάτων, λέξεων, φράσεων, καταλήξεων, ομοιοκαταληξιών (λ.χ. δίνεται ένα ποίημα με κενά στη θέση των τελικών λέξεων σε κάποιους στίχους και ζητείται η πλήρωση των κενών με ομοιοκατάληκτες λέξεις). 
• Επίπεδο 2: Μετάπλαση ιστοριών: αλλαγή του τέλους τους, του ύφους τους, της οπτικής γωνίας του αφηγητή, προσθήκη περιγραφικών δεδομένων, κατασκευή νέων σκηνών, μεταφορά της ιστορίας σε άλλη εποχή, προσθήκη μιας νέας στροφής σε ποίημα με το ίδιο μέτρο και ομοιοκαταληξία ή/και με το ίδιο θέμα. 
• Επίπεδο 3: Αναδόμηση του κειμένου σε μια νέα διάταξη των επεισοδίων του, η σύνθεση ενός εντελώς νέου κειμένου που να σχετίζεται µε το αρχικό, αλλά µε διαφορετική πλοκή και κατάληξη, η συνέχιση του κειμένου μετά το τέλος της ιστορίας, η συγγραφή διαφορετικών κειμενικών ειδών (π.χ. ημερολογίου, θεατρικού μονολόγου ή σκηνής) με θέμα σχετικό με τα κείμενα που διδάχθηκαν, η σύνθεση ενός ολόκληρου ποιήματος 

Δραστηριότητες δημιουργικής γραφής με αφορμή ένα αφηγηματικό κείμενο 

• Ασκήσεις ύφους - ασκήσεις για το λεξιλόγιο (κάνω όλο το κείμενο διάλογο, μετατρέπω τους διαλόγους σε αφήγηση, ξαναγράφω σε άλλη μορφή της ελληνικής γλώσσας (καθαρεύουσα, λαϊκή γλώσσα, άλλη διάλεκτο/ιδιόλεκτο) μέρος της αφήγησης, ξαναγράφω την ιστορία που έχει ύφος μελοδραματικό και τη μετατρέπω σε χιουμοριστικό κείμενο, προσθέτω επίθετα στο κείμενο, εμπλουτίζω το κείμενο με μεταφορές, μετατρέπω τις κυριολεξίες σε μεταφορές και αντιστρόφως.
• Ασκήσεις για χαρακτήρες (αφαιρώ ή προσθέτω έναν ήρωα καιξαναγράφω την ιστορία, κάνω πιο έκδηλη την ψυχολογική κατάσταση ενός ήρωα προσθέτοντας λέξεις ή φράσεις, στήνω καλύτερα έναν χαρακτήρα με βάση τις συνήθειες / γνωρίσματά του, προσθέτοντας και άλλα που του ταιριάζουν, γράφω τι σκέφτηκε και δεν είπε ο ήρωας). 
• Ασκήσεις για πλοκή (γράφω μια εντελώς διαφορετική ιστορία με τον ίδιο πρωταγωνιστή, γράφω μία ιστορία με το ίδιο επιμύθιο με διαφορετική αφηγηματική πλοκή, γράφω ένα εκτονωτικό / δυσάρεστο / χαριτωμένο / συγκινητικό / ρεαλιστικό / σύγχρονο τέλος, μπαίνω στην ιστορία ως ήρωας και αλλάζω την πλοκή). 
• Ασκήσεις για αφηγηματική σκοπιά (ξαναγράφω την ιστορία αλλάζοντας π.χ. το πρώτο πρόσωπο σε δεύτερο και μετά σε τρίτο προσέχοντας ιδιαίτερα τις αντωνυμίες, ξαναγράφω την ιστορία με άλλον αφηγητή κάθε φορά, αφηγούμαι την ιστορία θεωρώντας ότι ο πρωτοπρόσωπος αφηγητής ανήκει σε άλλη εποχή από αυτή που περιγράφει το κείμενο. 

Δραστηριότητες δημιουργικής γραφής με αφορμή ποιήματα 

Με αφορμή ένα ποίημα δημιουργώ ακροστιχίδες, καλλιγράμματα, λίμερικ, χαϊκού, αξιοποιώ την τεχνική των «σβησμένων λέξεων» (δίνω το ποίημα έχοντας σβήσει κάποιες λέξεις και ζητώ από τους/τις μαθητές/τριες να μαντέψουν και να συμπληρώσουν τις λέξεις που λείπουν συγκρίνοντας στη συνέχεια τις επιλογές τους με τις λέξεις που χρησιμοποίησε ο/η ποιητής/τρια), εφαρμόζω την τεχνική blackout (επιλέγω ένα μη λογοτεχνικό κείμενο και καλώ τους/τις μαθητές/τριες να σβήσουν εκείνες τις λέξεις που δεν είναι κατά τη γνώμη τους ουσιώδεις και να αφήσουν μόνο ελάχιστες ώστε να δημιουργήσουν ένα ποίημα), συνδυάζω το προς ανάλυση ποίημα με μουσικά κομμάτια / συνθέσεις ή καλλιτεχνικές φωτογραφίες ή πίνακες ζωγραφικής κ.ά.

Γ. Ενδεικτικές δραστηριότητες δημιουργικής γραφής 

Ι. Λέων Τολστόι, O παππούς και το εγγονάκι 

Στο μικρό αυτό αφήγημα ο μεγάλος Ρώσος στοχαστής και συγγραφέας Λέων Τολστόι σκιαγραφεί με λιτότητα το θέμα της συμβίωσης του γέροντα γονιού με την οικογένεια του παιδιού του. 

O παππούς είχε γεράσει πολύ. Τα πόδια του δεν τον πήγαιναν, τα μάτια του δεν έβλεπαν, τ’ αυτιά του δεν άκουγαν. Δόντια δεν είχε. Κι όταν έτρωγε, του χυνόταν το φαγητό. O γιος του και η νύφη του δεν τον έβαζαν πια μαζί τους στο τραπέζι, αλλά του ’διναν να φάει πάνω στη μεγάλη χτιστή χωριάτικη θερμάστρα όπου πλάγιαζε. 

Κάποτε που του βάλανε να φάει στο πήλινο πιάτο, του ξέφυγε από τα χέρια, έπεσε κι έσπασε. Η νύφη του άρχισε τότε να τον μαλώνει πως όλα τα χαλάει στο σπίτι και σπάει τα πιάτα. Τέλος του είπε πως αποδώ και πέρα θα του ’διναν να τρώει στην ξύλινη γαβάθα. O παππούς αναστέναξε μόνο και δεν είπε τίποτα. 

Μια μέρα ο άντρας με τη γυναίκα του παρακολουθούσαν που ο γιος τους μαστόρευε κάτι σκαλίζοντας ένα μικρό κούτσουρο. O πατέρας λοιπόν τον ρώτησε: 

«Τι φτιάχνεις εκεί, Μίσα;». 

Κι ο Μίσα απαντά: 

«Φτιάχνω μια μεγάλη γαβάθα, πατερούλη. Όταν εσύ κι η μάνα μου γεράσετε, θα σας ταΐζω σ’ αυτήν τη γαβάθα». 

O άντρας κι η γυναίκα του κοιτάχτηκαν και δάκρυσαν. Νιώσανε ντροπή που είχαν προσβάλει τον παππού. Κι από τότε τον βάλανε να τρώει μαζί τους στο τραπέζι και τον πρόσεχαν όπως πρέπει. 

Λ. Τολστόι, Διηγήματα, μύθοι και παραμύθια, μτφρ. Π. Ανταίος, Ωκεανίδα 

Δραστηριότητες 

1. Μετά από πολλά χρόνια, αφού είστε πια ενήλικοι, αποφασίζετε να γράψετε μια επιστολή στον παππού ή τη γιαγιά σας με την οποία θα εκφράζετε τα συναισθήματά σας προς το πρόσωπό του/της και τις ευχαριστίες σας για όσες φορές στάθηκαν στο πλευρό σας όταν είχατε ανάγκη. Μπορείτε να αναφερθείτε και σε ένα συγκεκριμένο γεγονός. 

2. Υποθέστε ότι είστε ο πατέρας ή η μητέρα του Μίσα. Είναι βράδυ και βρίσκεστε μόνος/η στο δωμάτιό σας. Γράψτε μια σελίδα ημερολογίου στην οποία θα καταγράφετε τις σκέψεις σας για την κίνηση του Μίσα να φτιάξει την ξύλινη γαβάθα και για την απάντησή του σχετικά με τον σκοπό της κατασκευής του. 

ΙΙ. Μιχάλης Γκανάς, Γυάλινα Γιάννινα 

Το ποίημα «Γυάλινα Γιάννινα» βρίσκεται πρώτο στην ομότιτλη συλλογή του Μιχάλη Γκανά. Τα ποιήματά της απηχούν βιώματα και εμπειρίες του ποιητή από το γενέθλιο τόπο του, την Ήπειρο. Στο συγκεκριμένο ποίημα τα Γιάννενα, η πρωτεύουσα της Ηπείρου, προβάλλονται μέσα από την περιγραφή του φυσικού τοπίου και τις δραστηριότητες των κατοίκων τους. 

Χάραζε ο τόπος με βουνά πολλά 

κι ανάτελλε τα ζωντανά του, 

καλούς ανθρώπους και κακούς, νυφίτσες, 

αλεπούδες, μια λίμνη ως κόρην 

οφθαλμού και κάστρα πατημένα. 

Θα ’ναι τα Γιάννενα, ψιθύρισα, 

στο χιόνι και στον άγριο καιρό 

γυάλινα και μαλαματένια. 

Κι όσο πήγαινε η μέρα, 

σαν το βαπόρι σε καλά νερά, 

είδα και μιναρέδες κι άκουσα 

τα μπακίρια να βελάζουν. 

Μ. Γκανάς, Γυάλινα Γιάννινα, Καστανιώτης 

Δραστηριότητες 

1. Να γράψετε ένα μικρό ποίημα (σε ελεύθερο στίχο ή με ομοιοκαταληξία) για τον δικό σας τόπο διαμονής ή καταγωγής. 

2. Να μετατρέψετε το ποίημα σε μια ψηφιακή ιστορία στην οποία θα προσθέσετε σχετικές εικόνες από το διαδίκτυο ή από βιβλία (μπορείτε να χρησιμοποιήσετε πίνακα στο Word ή παρουσίαση Power Point ή άλλα ψηφιακά εργαλεία που υπάρχουν ελεύθερα στο διαδίκτυο).

Δ. Παράδειγμα σχεδιασμού 3ωρης διδασκαλίας 

Ποίημα 1: Γεώργιος Δροσίνης, Θαλασσινά τραγούδια (Από το ανθολόγιο Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Α΄ Γυμνασίου) 

Γλυκά φυσά ο μπάτης, 

η θάλασσα δροσίζεται, 

στα γαλανά νερά της 

ο ήλιος καθρεφτίζεται· 

και λες πως παίζουν μ’ έρωτα 

πετώντας δίχως έννοια 

ψαράκια χρυσοφτέρωτα 

σε κύματ’ ασημένια. 

Στου καραβιού το πλάι 

ένα τρελό δελφίνι 

γοργόφτερο πετάει 

και πίσω μάς αφήνει. 

και σαν να καμαρώνεται 

της θάλασσας το άτι 

με τους αφρούς του ζώνεται 

και μας γυρνά την πλάτη. 

Χιονοπλασμένοι γλάροι, 

πόχουν φτερούγια ατίμητα 

και για κανένα ψάρι 

τα μάτια τους ακοίμητα, 

στα ξάρτια τριγυρίζοντας 

ακούραστοι πετούνε 

ή με χαρά σφυρίζοντας 

στο πέλαγος βουτούνε. 

Και γύρω καραβάκια

στη θάλασσ’ αρμενίζουν 

σαν άσπρα προβατάκια 

που βόσκοντας γυρίζουν 

με χαρωπά πηδήματα 

στους κάμπους όλη μέρα, 

κι έχουν βοσκή τα κύματα, 

βοσκό τους τον αέρα. 

Ποίημα 2: Κώστας Βάρναλης, Να σ΄ αγναντεύω θάλασσα 

Να σ’ αγναντεύω, θάλασσα, να μη χορταίνω, 

απ’ το βουνό ψηλά 

στρωτήν και καταγάλανη και μέσα να πλουταίνω 

απ’ τα μαλάματά (τα χρυσάφια,τα χρυσαφένια χρώματα) σου τα πολλά. 

Να ’ναι χινοπωριάτικον (φθινοπωρινό) απομεσημερ’, όντας (όταν)

μετ’ άξαφνη νεροποντή 

χιμάει μες απ’ τα σύννεφα θαμπωτικά (με τρόπο εκθαμβωτικό) γελώντας 

ήλιος χωρίς μαντύ (μανδύας). 

Να ταξιδεύουν στον αγέρα τα νησάκια, οι κάβοι, 

τ’ ακρόγιαλα σα μεταξένιοι αχνοί 

και με τους γλάρους συνοδιά (συνοδεία) κάποτ’ ένα καράβι 

ν’ ανοίγουν να το παίρνουν οι ουρανοί. 

Προσδοκώμενα μαθησιακά αποτελέσματα 

• Οι μαθητές/τριες να εκφράζουν ελεύθερα τα συναισθήματα και τις προσδοκίες που τους προκαλεί η ανάγνωση των ποιημάτων. 
• Να συνδέουν τη χρήση των ποικίλων εικόνων και εκφραστικών μέσων με την αναπαράσταση συναισθημάτων που απορρέουν από τα ποιήματα και συνδέονται με την αναπαράσταση του θαλασσινού τοπίου. 
• Να συνεργάζονται στην προσέγγιση των ποιημάτων και στην εκπόνηση και ολοκλήρωση δραστηριοτήτων. 

Μέθοδος προσέγγισης 

Ομαδοσυνεργατική, με καταιγισμό ιδεών και ενσωμάτωση ΤΠΕ. 

Ενδεικτική διδακτική διαδρομή 

1η & 2η διδακτική ώρα 

Α. Αφόρμηση – Προετοιμασία: (Η αφόρμηση δεν ξεπερνά τα 10 λεπτά).     

Ο/Η εκπαιδευτικός διερευνά τις εικόνες/βιώματα που έχουν οι μαθητές/τριες σε σχέση με το θαλασσινό τοπίο. Μπορεί να γίνει μια ανοιχτή συζήτηση σε μορφή Ιδεοθύελλας (brainstorming) όπου ο/η εκπαιδευτικός θα απευθύνει το ερώτημα «Τι εικόνες και συναισθήματα σας έρχονται στο νου όταν ακούτε τη λέξη «θάλασσα». Οι μαθητές/τριες εκφράζονται ελεύθερα και ο/η εκπαιδευτικός σημειώνει στον πίνακα ή –εφόσον διαθέτει υπολογιστή στην τάξη– περνά τις εικόνες και τα συναισθήματά τους μέσα σε ένα συννεφόλεξο (word cloud). Η καταγραφή αυτή θα αξιοποιηθεί στη συνέχεια κατά την ανάγνωση των ποιημάτων, ώστε να διαπιστώσουν οι μαθητές/τριες τον βαθμό σύγκλισης/απόκλισης από τις αναπαραστάσεις που αξιοποιούνται στα προς εξέταση ποιήματα. Η διαδικασία αυτή ενδέχεται να διευκολύνει την πολιτισμική πρόσληψη του θαλασσινού τοπίου. Τα έργα που αξιοποιούνται προβάλλονται στην τάξη (είτε μοιράζονται σε μορφή φωτοτυπίας είτε, εφόσον υπάρχει η δυνατότητα, προβάλλονται στον βιντεοπροβολέα). Παράλληλα μοιράζονται και φύλλα εργασίας, τα οποία σταδιακά θα επεξεργάζονται οι ομάδες. 

Οι μαθητές/τριες χωρίζονται από την αρχή σε μεικτές ομάδες (4μελείς). Τόσο κατά τη διάρκεια της επεξεργασίας των ποιημάτων, όσο και στις προτεινόμενες δραστηριότητες απαιτείται –σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό– η συνεργασία. 

Β. Κατανοούσα ανάγνωση

Η κατανοούσα ανάγνωση στοχεύει στην βαθύτερη κατανόηση και στην προώθηση του στοχασμού πάνω σε ό,τι αναγιγνώσκεται. Η κατανοούσα ανάγνωση δεν αποτελεί μια μηχανιστική διαδικασία αλλά μια δημιουργική διαδικασία που βοηθά τους/τις μαθητές/τριες να γίνουν ενεργητικοί αναγνώστες.

Δροσίνης – Εικόνες της θάλασσας (εκτιμώμενος χρόνος: 30 λεπτά): 

(Δίδεται φύλλο εργασίας κοινό για όλες τις ομάδες) 

- Προβάλλεται στον βιντεοπροβολέα ο πίνακας του Βάσου Γερμενή, Το ρίξιμο της βάρκας (1937) και ζητείται από τους/τις μαθητές/τριες να τον παρατηρήσουν πολύ προσεκτικά, ενώ ο/η εκπαιδευτικός διαβάζει το ποίημα του Δροσίνη. 

- Στη συνέχεια, τους ανατίθεται να διαβάσουν και μόνοι/ες τους σιωπηρά το κείμενο και να σημειώσουν στο Φύλλο εργασίας 1, αφού συνεργαστούν μεταξύ τους, ποιο είναι κατά τη γνώμη τους το βασικό θέμα του ποιήματος και να επιλέξουν μέσα από το ποίημα στίχους που μπορούν να λειτουργήσουν ως τίτλος του πίνακα που παρατήρησαν. 

- (Βάρναλης – Θάλασσα και συναισθήματα): Στη συνέχεια ο/η εκπαιδευτικός διαβάζει το ποίημα του Βάρναλη, ενώ προβάλλει δύο πίνακες ζωγραφικής των Οικονόμου και Τέτση και ζητά από τους/τις μαθητές/τριες: 

• να συνεργαστούν και να σημειώσουν ποια πιστεύουν ότι είναι τα συναισθήματα του ποιητικού υποκειμένου στη θέα της θάλασσας. 
• να επιλέξουν οι ομάδες ποιος από τους δύο πίνακες αποδίδει καλύτερα το συναίσθημα αυτό και γιατί. 

Σημείωση: Για τον σχολιασμό των πινάκων ζωγραφικής καλό θα είναι να έχει προηγηθεί συζήτηση όπου, μέσω ερωτήσεων που θέτει ο/η εκπαιδευτικός, οι μαθητές/τριες θα έχουν εξοικειωθεί α) στο να παρατηρούν έργα τέχνης (Τι βλέπετε / Τι παρατηρείτε στον πίνακα;), Τι νομίζετε ότι συμβαίνει στον πίνακα; (ενεργοποίηση σκέψης), Υπάρχουν απορίες που σας γεννώνται βλέποντας το έργο; Τι περισσότερο θα θέλατε να μάθετε; (εμβάθυνση).]. 

• Οι απαντήσεις των ομάδων αναγιγνώσκονται από έναν/μια μαθητή/τρια, που έχει οριστεί ως εκπρόσωπος της ομάδας, στην ολομέλεια και γίνεται συζήτηση βάσει των ερμηνευτικών εκδοχών που θα παρουσιαστούν. 

3η διδακτική ώρα 

Κατά την 3η διδακτική ώρα ο/η εκπαιδευτικός μοιράζει δεύτερο κοινό φύλλο εργασίας (Φύλλο εργασίας 2) και ζητά για τα ποιήματα των Δροσίνη - Βάρναλη: 

• να εντοπίσουν και να καταγράψουν οι ομάδες τις εικόνες που αξιοποιούν οι ποιητές για να περιγράψουν/αποδώσουν το θαλασσινό τοπίο 
• να εντοπίσουν και να σχολιάσουν τη λειτουργία των εκφραστικών μέσων που επιλέγονται 
• να αναγνωρίσουν διαφορές (περιγραφή/κατάθεση προσωπικού βιώματος και εντοπισμός του τρόπου που αυτό επιτυγχάνεται) και ομοιότητες στον τρόπο προσέγγισης. 

Δραστηριότητα για το σπίτι: (Στις δραστηριότητες δίνεται η δυνατότητα επιλογής.) 

• Οι μαθητές/τριες μπορούν να συνθέσουν ένα κολάζ αξιοποιώντας κάθε πρόσφορο τρόπο (σύνθεση απλού κολάζ ή αξιοποίηση του εργαλείου collage της πλατφόρμας e-me), ώστε να αποδώσουν εικαστικά τις εικόνες που απαρτίζουν το ποίημα του Δροσίνη (δημιουργία εικαστικής αφήγησης). 
• Εναλλακτικά, τους προτείνεται να ηχογραφήσουν με το εργαλείο e-recorder της e-me ένα από τα δύο ποιήματα, διαβάζοντάς το εκφραστικά ή να δημιουργήσουν ένα podcast ή να δημιουργήσουν μία μικρή ψηφιακή αφήγηση, όπου θα επιλέξουν τις κατάλληλες εικόνες και τη μουσική επένδυση, ώστε να παρουσιάσουν με τον πιο εύστοχο, κατά τη γνώμη τους, τρόπο την ανάγνωση του ποιήματος. Για την μουσική επένδυση προτείνεται μία λίστα τραγουδιών, τα οποία οι μαθητές/τριες θα πρέπει να ακούσουν και να συναποφασίσουν ποιο αποδίδει καλύτερα το συναισθηματικό κλίμα του ποιήματος, το οποίο πρέπει να επενδύσουν μουσικά. 

Φύλλα εργασίας 

Φύλλο εργασίας 1 (για τις δύο πρώτες ώρες) 

1. Διαβάστε προσεκτικά με τους/τις συμμαθητές/τριές σας το ποίημα του Δροσίνη και γράψτε ποιο κατά τη γνώμη σας είναι το θέμα του. 

2. Σημειώστε πάνω στο ποίημα τις λέξεις, φράσεις και τα εκφραστικά μέσα που κατά τη γνώμη σας συνθέτουν τις εικόνες του θαλασσινού τοπίου. Ποια είναι η εικόνα που σας αρέσει περισσότερο;

3. Παρατηρήστε προσεκτικά τον πίνακα του Γερμενή που φέρει τίτλο «Το ρίξιμο της βάρκας». Τι περιγράφει; Οι αποχρώσεις που χρησιμοποιεί συνδέονται κατά τη γνώμη σας με ευχάριστα ή δυσάρεστα συναισθήματα; Μπορείτε να δικαιολογήσετε την απάντησή σας; Τι νομίζετε ότι μπορεί να συμβαίνει στη βάρκα που απεικονίζεται; Πού μπορεί να πηγαίνει; Τι μπορεί να σκέφτονται όσοι είναι μέσα; Υπάρχει κάποια απορία που σας γεννάται βλέποντας αυτόν τον πίνακα; Διατυπώστε την σε μία πρόταση. Επιλέξτε στίχους από το ποίημα του Δροσίνη που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως άλλος τίτλος στο έργο του Γερμενή. 

Εργασία για το σπίτι: Δημιουργήστε ένα κολάζ είτε επιλέγοντας εικόνες που θα εκτυπώσετε ή θα ζωγραφίσετε είτε χρησιμοποιώντας το εργαλείο collage της πλατφόρμας e-me. Βάλτε με τέτοια σειρά τις εικόνες ώστε να αποδίδουν το ποίημα του Δροσίνη συνθέτοντας έτσι μία εικαστική αφήγηση. 

Ποίημα 2: Κώστας Βάρναλης Να σ΄ αγναντεύω θάλασσα 

1. Διαβάστε προσεκτικά το ποίημα του Βάρναλη. Ποιο κατά τη γνώμη σας είναι το θέμα του; 

2. Σημειώστε το πρόσωπο των ρημάτων και τη βασική έγκλιση (υποτακτική) που επιλέγει το ποιητικό υποκείμενο στην α΄ στροφή. Γιατί επιλέγει το πρόσωπο αυτό; Τι εκφράζει η επιλογή της υποτακτικής; Θυμίζουμε ότι η υποτακτική φανερώνει κυρίως το ενδεχόμενο και το επιθυμητό, αλλά μέσα στον λόγο παίρνει και άλλες συγγενικές σημασίες. Έτσι φανερώνει: προτροπή, παραχώρηση, ευχή, το δυνατό να συμβεί, απορία, το πιθανό, προσταγή ή απαγόρευση. Τι νομίζετε ότι εκφράζει η χρήση της μέσα στο ποίημα; Πώς το καταλαβαίνετε αυτό; Με ποια συναισθήματα συνδέονται αυτές οι επιλογές;  

3. Παρατηρήστε με την ομάδα σας τους δύο πίνακες ζωγραφικής [Παναγιώτης Τέτσης, Ύδρα, θάλασσα (1998) / Μιχάλης Οικονόμου, Θαλασσινό τοπίο (1920 – 1926)]. Ποιος από τους δύο ταιριάζει κατά τη γνώμη σας καλύτερα στα συναισθήματα που εκφράζονται στο ποίημα του Βάρναλη; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας. 

Εργασία για το σπίτι: Επιλέξτε από τη λίστα τραγουδιών που σας δίνεται παρακάτω και από τους πίνακες ζωγραφικής (είτε αυτούς που είδαμε στο μάθημα είτε και εικόνες δικές σας που συνδέονται νοηματικά με το ποίημα) και συνθέστε μία ψηφιακή αφήγηση, όπου θα απαγγέλλετε εκφραστικά το ποίημα της επιλογής σας. Το ποίημα θα συνοδεύεται από μουσική επένδυση (με το τραγούδι της επιλογής σας), όπως επίσης και τις κατάλληλες εικόνες που αποδίδουν το περιεχόμενό του. 

Λίστα τραγουδιών με θέμα τη θάλασσα: 

Θαλασσάκι μου (παραδοσιακό) 

Μεσοπέλαγα αρμενίζω, Κ. Μουντάκης 

Μια θάλασσα μικρή, Δ. Σαββόπουλος 

Θάλασσα πλατιά, Μ. Χατζηδάκις 

Θαλασσογραφία, Δ. Σαββόπουλος 

Kuro Siwo, Θ. Μικρούτσικος 

Αχ, θάλασσά μου σκοτεινή, Ν. Πορτοκάλογλου 

Φύλλο εργασίας 2 (για την 3η ώρα) 

Ξαναδιαβάστε με την ομάδα σας τα δύο ποιήματα των Δροσίνη και Βάρναλη. 

1. Ποιες εικόνες χρησιμοποιούν οι ποιητές για να συνθέσουν το θαλασσινό τοπίο; Εντοπίστε τις όμοιες εικόνες, αλλά και τις διαφορετικές. 

2. Εντοπίστε τα εκφραστικά μέσα που αξιοποιούνται, σημειώνοντας από δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα για το κάθε ποίημα. 

3. Ποιο από τα δύο ποιήματα είναι περισσότερο περιγραφικό και σε ποιο εκφράζονται περισσότερα συναισθήματα; Στηρίξτε τις απαντήσεις σας σε στοιχεία των ποιημάτων. Ποιο από τα ποιήματα σας άρεσε περισσότερο και γιατί; 

Εργασία για το σπίτι: Παρατηρήστε τη θαλασσογραφία του Ιωάννη Αλταμούρα που ακολουθεί και γράψτε ένα ποίημα σε ελεύθερο στίχο ή αξιοποιώντας ομοιοκαταληξία. Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε λέξεις που είχατε καταθέσει στην αρχή του μαθήματος απαντώντας στην ερώτηση «τι σας έρχεται στο νου όταν ακούτε τη λέξη “θάλασσα”», αλλά και λέξεις από τα ποιήματα που διαβάσατε. Σκεφτείτε ποιο συναίσθημα θέλετε να εκφράσετε στο ποίημά σας

Γ. Παράδειγμα ωριαίας δοκιμασίας αξιολόγησης στη Νεοελληνική Λογοτεχνία Γυμνασίου 

Κείμενο: Θαλασσινά τραγούδια, Γεωργίου Δροσίνη (ΚΝΛ Α΄ Γυμνασίου) 

1ο θέμα (Κατανόηση κειμένου, μονάδες 6) 

α. Να γράψεις τέσσερα (4) στοιχεία (έμψυχα ή/και άψυχα) τα οποία συναπαρτίζουν το θαλασσινό τοπίο που περιγράφεται στο ποίημα και τις φράσεις μέσα στις οποίες τα εντόπισες: 

β. Ποια στροφή θα έβαζες ως υπότιτλο στον πίνακα του Βάσου Γερμενή; Να δικαιολογήσεις την απάντησή σου. 

……………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………  

2ο Θέμα (Δομή και Γλώσσα του κειμένου, μονάδες 6) 

Στον παρακάτω πίνακα να αντιστοιχίσεις τους στίχους/στροφές με τα εκφραστικά μέσα (να τα σημειώσεις στην 3η στήλη). Στην 4η στήλη μπορείς να σημειώσεις τι πιστεύεις ότι πετυχαίνει ο ποιητής χρησιμοποιώντας το κάθε ένα από αυτά τα εκφραστικά μέσα; (π.χ. ζωντανεύει το λόγο; κινητοποιεί τη φαντασία μας;) 

Στίχοι / στροφές 

1. […] γλάροι… στα ξάρτια τριγυρίζοντας ακούραστοι πετούνε

2. Και γύρω καραβάκια στη θάλασσ’ αρμενίζουν σαν άσπρα προβατάκια που βόσκοντας γυρίζουν με χαρωπά πηδήματα στους κάμπους όλη μέρα,

3. ψαράκια χρυσοφτέρωτα σε κύματ’ ασημένια. 

Εκφραστικά μέσα 

Α. εικόνα

Β. μεταφορά

Γ. παρομοίωση 

Αντιστοίχιση 

Τι εκφράζεται; 

3ο Θέμα (Παραγωγή λόγου, Μονάδες 8) 

Μπορείς να επιλέξεις ανάμεσα στα δύο θέματα που ακολουθούν: 

Α. Τι αίσθημα (αισιόδοξο, μελαγχολικό, νοσταλγικό, άλλο;) μεταφέρει η περιγραφή του θαλασσινού τοπίου από το ποιητικό υποκείμενο; Να δικαιολογήσεις την απάντησή σου αξιοποιώντας και συγκεκριμένες φράσεις του ποιήματος. (100-200 λέξεις).

Β. Να υποθέσεις ότι έχεις μόλις γυρίσει από ένα θαλασσινό ταξίδι. Να γράψεις μια σελίδα ημερολογίου μέσα στην οποία θα περιγράφεις τις εικόνες που σου έκαναν εντύπωση και τα συναισθήματά σου καθώς ατένιζες τη θάλασσα από την πλώρη του καραβιού. (100-200 λέξεις).

 

Οδηγίες διδασκαλίας σχολικού έτους 2023-2024 στη Νεοελληνική Λογοτεχνία Α΄ τάξης Γυμνασίου